2. Il latino liturgico - Latinitas Liturgica

---

Latinitas Liturgica

Latinitas Liturgica potior est pars Christianae Ecclesiasticae Latinitatis, ad sermonem quod attinet.
In libris sacris adhibetur, in liturgicis ritibus sacramentorum omnium, in lectionibus martyrum in ecclesia: ita factus est communior inter christianos.

Ad Latinitatem Liturgicam spectant:

• a) Latinitas Biblica, innumerarum versionum biblicarum ex Hebraeo et ex Graeco in Latinum, arcte adhaerens, interdum nimium, exemplaribus suis;
• b) Latinitas Ritualis, textuum adhibitorum in administrandis Sacramentis, in celebranda Missa, in benedictionibus, in officio horarum, in carminibus liturgicis, varietate signatis expressionis et conatus declarandi alta mysteria novae religionis;
• c) Latinitas Martyrialis, in actibus et martyrum passionibus tradita, necnon in hagiographia, quae omnia lectitabantur semper vel aliquando in liturgicis celebrationibus.

---

DE LINGUA LITURGICA HERI ET HODIE IN ECCLESIA LATINA
Card. Petrus Palazzini

Velim breviter aliquid dicere, pacato sermone, de lingua liturgica heri et hodie in Ecclesia sic dicta Latina.
Inde a saeculo III Latina lingua in sacra liturgia praevaluit, tam Romae quam in Africa septentrionali.
Canon Missae Romanus, post medium saeculum IV, solum Latino sermone prolatus est et deinceps tota liturgia Latine celebrata.
Barbari vero, cum convertuntur, linguam Latinam adhibent in ritibus.
Sic Latinus sermo, quo utebantur homines culti omnes, possessionem pacificam in re liturgica obtinuit usque ad Reformationem Protestantium.
Adversus linguae Latinae usum, iam Cathari et Valdenses insurrexerunt, deinde Protestantes, qui vernaculo sermone usi sunt in suis ritibus.
Quapropter Tridentina Synodus, ex ligamine exsistenti, reapse, inter haeresim et linguam vulgarem, noluit usum talis linguae admittere in sacris ritibus: sed praescripsit ut darentur explanationes populo.
Ita in XXX sessione (17 Sept. 1562), in capite 8 statutum est: « Etsi Missa magnam contineat populi fidelis eruditionem, non tamen expedire visum est Patribus ut vulgari passim lingua celebretur.
Quamobrem, retento ubique cuiusque Ecclesiae antiquo et a S.R. Ecclesia... probato ritu, ... mandat S. Synodus pastoribus et singulis animarum curam gerentibus, ut frequenter inter Missarum celebrationem vel per se vel per alios, ex his quae in Missa leguntur, aliquid exponent atque inter cetera Ss.mi huius Sacrificii mysterium aliquod declarent, diebus praesertim dominicis et festis ».
Et canon IX ait: « si quis dixerit ... lingua tantum vulgari Missam celebrari debere, anathema sit ». (Denz. Sch. nn. 1749, 1759).
Postea, etsi S. Sedes nonnullas concessiones, in specialibus adiunctis, fecisset pro locis missionum (v. gr. in Sinis), usque ad pontificatum Pii XII Latina lingua primatum suum semper retinuit in occidentali liturgia.
Cultus enim requirere videbatur sermonem « universalem, immutabilem, non vulgarem » (ita Pius XII).
Practice, sub his duobus pontificibus, Pio XII et Ioanne XXIII, usus moderatus linguae vernaculae introductus est in nonnullos ritus Sacramentorum (ex concessione « Ritualium » cum versione vernacula aliquarum precum, v. gr. pro Austria, Gallia, Germania, etc.).
Concessio pro Gallia, a. 1947 obtenta, typus fuit ceterarum. Etiam in Missa pro lectionibus Epistolae et Evangelii (post lectionem Latine factam) lingua vernacula introducta est.
Adfuit, v. gr., pro Gallia, indultum S. Officii 17 Oct. 1956.
S. Sedes item recognovit consuetudines immemorabiles Germaniae circa cantus Ordinarii Missae lingua vernacula (24 Dec. 1943; 29 Apr. 1955; 23 Dec. 1958).
At S. Rit. Congregatio, instructione 3 Sept. 1958, in forma specifica a Pio XII approbata, decreverat: « Exceptiones particulares a lege linguae Latinae in actionibus liturgicis unice adhibendae, a S. Sede concessae, vim suam retinent; sed, absque eiusdem S. Sedis auctoritate, non licet eas latius interpretari vel ad alias regiones transferre ».
Per approbatam constitutionem Sacrosanctum Concilium, d. 4 Dic. 1963, ex parte Concilii Vaticani II, major usus linguae vernaculae, tam in parte didactica Missae, quam in administratione Sacramentorum et Sacramentalium, pro universa Ecclesia, concessus fuit et Conferentiis Episcopalibus nationalibus ac locorum Ordinariis alias concessiones facere datum est, ad magis actuosam participationem populi fovendam.
Amplior locus dandus linguae vernaculae, vi articuli 36, paragraphi secundae et vi articuli 54 Constitutionis Sacrosanctum Concilium restringebatur orationibus, lectionibus, admonitionibus et cantibus, non autem extendebatur ad preces eucharisticas.
Sed, cum paragraphus tertia praedicti articuli 36 tribui decernat « auctoritati ecclesiasticae territoriali ... de usu et modo linguae vernaculae statuere », usurpatio linguae vernaculae, urgentibus episcoporum Conferentiis apud S. Sedem, breviter ad omnes Missae partes extensa est.
Ipse Paulus VI aeque tulit has concessiones, de quibus conquerebatur in celeberrimo sermone die 27 Novembris 1969, quo anno ratum esse coepit novum Missale, die 3 Aprilis eiusdem anni promulgatum, cuius editio typica est Latina.
Quoad Missae celebrationem per promulgationem Codicis iuris canonici die 25 Ianuarii 1983 factam, plena aequiparatio facta est circa usum linguae, Latinae aut vernaculae.
Canon enim 928 praescribit: « Eucharistica celebratio peragatur lingua Latina aut alia lingua, dummodo textus liturgici legitime approbati fuerint ».
Sed in ipso rerum usu aequiparatio linguarum saepe saepius non habetur et quidem in damnum linguae Latinae.
Praescribit articulus 54 Constitutionis Sacrosanctum Concilium: « Provideatur... ut Christifideles etiam lingua Latina partes Ordinarii Missae, quae ad eos spectant, possint simul dicere vel cantare ».
Illud «provideatur » neglegi saepe saepius videtur...; dein linguae Latinae memoria ne in sacra liturgia evanescat pertimendum est.
In instructione Musicam sacram Rituum Congregationis diei 5 Martii 1967, in numero 48, praescribitur ut detur fidelibus possibilitas audiendi Missam in lingua Latina (novo quidem ritu) speciatim in magnis urbibus.
Servatur haec praescriptio, confirmata quoque in n. 19 de Normis novo Missali Romano praemissis? Etiam in concelebratione tantummodo clericorum lingua Latina saepe saepius neglegitur; immo alicubi numquam usus Latinae linguae servatur.
In Conventibus quoque internationalibus inter gentes excultas, quando celebratio in lingua Latina esset optanda ne una lingua vulgaris aliis praeferatur, lingua Latina seponitur et eligitur potius cocktail quoddam linguarum vulgarium...
Nihilominus speramus in spem; contra spem.
Post nubila Phoebus.

---

LATINITAS LITURGICA
Orationes et Praefationes

Sermo Latinus liturgicus est quasi quidam venustus Latinitatis Christianae flos. Constat praesertim e sermone illo simplici, quo Sacra Biblia est conscripta, et e sermone exculto, figuris oratoriis exornato, quo praesertim orationes, quae dicuntur, et praefationes commendantur. In sermone excùlto et perpolìto, quo multae partes sacrae Litùrgiae sunt compositae, atténditur in primis ad delectum verborum, quo cavètur ne voces et locutiones plebeiae inducantur, atque ad collocationem verborum, cui rhétores magnam vim tribuebant.
Affirmat Quintilianus eam multum valére non ad delectationem modo, sed ad motum quoque animorum, quia nihil intrare potest in adfectus, quod in aure velut quodam vestibulo statim offendit (M. Fàbius Quintilianus, Inst. or. IX, 4,9-10).
Ne ergo impediàtur oràtio pròfluens, vitatur concùrsio vocàlium quae cavo aut pàtulo ore proferuntur, et consonàntium, véluti in vocàbulo nuncque, quae àsperum quiddam efficiant.
Secundum optimi stili praecepta, in fine enuntiati monosyllabum poni non solet. Magnum étiam momentum obtinet apta compositio ambitus verborum (It. «periodo»).

Nùmeri, Clausulae, Cursus

Peculiaris dictionis suávitas óritur e númeris prosae orationis. In lingua Latina longis syllabis breves sunt interserendae; maiores nostri hac de re acre faciebant iudícium, nos vero hódie vix hoc percípimus; «Iongitúdinum et brevitatum in sonis... iudícium ipsa natura in áuribus nostris collocavit» (Cicero, Orator 51,173).
Númerus, sive in póesi sive in prosa oratione, efficitur pede ut primária ratione.
Linguam Latinam magnam partem ex iambis (v -) constare Cicero affirmat (ibidem, 56,189); étiam dáctyli ( - v v ) frequentantur. In oratione arte compósita dáctyli pótius vitantur, in póesi vero crebro adhibentur. In prosa oratione mímeri inveniuntur praesertim infine enuntiatorum; póesis vero tota est numerosa. Númeri, in quantitate syllabarum innixi, appellantur cláusulae quia iucunde claudunt; si in iis tantum ad accentum atténditur, figúrae dicuntur cursus. A praestántibus Latinítatis scriptóribus rátio dúcitur témporis syllabarum, seu pedum metricorum; tamen a saeculo IV usque ad VI p.Chr. observári consueverunt leges, scu mensurae, sive quantitatis sive accentus, póstea solius accentus: hoc magni momenti est quod ad excùltum sermonem litúrgicum áttinet. In numeris, qui in témpore syllabarum innituntur, duae res, quibus efficiuntur, solent invenìri: basis, quae plerumque est créticus ( - - ), et modulátio cadens complectens unum vel plures trochaeos ( - - ).
Numeri, qui accentu efficiuntur nomenque cursus accepérunt, e clàusulis métricis manaverunt. Hae sunt cursus figurae praecipuae:

• a) cursus planus, quinque syllabis effectus; ita: sérvitus ténet; omnipotens Déus; régna caelòrum; largire culpàrum. Dedùcitur a prima forma clausularum, quae e crético ac trochaeo constat;
  
• b) cursus tardus, sex syllabis constans: dignos efficiant; ésse cognôvimus; differunt génere; concède propitius; dedùcitur a gémino crético;
  
• c) cursus velox, septem syllabas complectens; ita: glòriam pérducàmur; Dòminum confitémur; pràemia praéstitisti; constat crético ac dichoréo;
  
• d) cursus trispondàicus, item sex syIIabas complectens: térra véneràtur; dùce révelàsti; dedùcitur a paeane primo ac trochaeo, raro est adhibitus et Média aetate evànuit.

In Latinitate litùrgica saepissime invenitur hypérbaton, quod partes enuntiati secundum syntaxim copulandas, consulto seiungit. Est expetìtum orationis ornamentum, quo scriptores interdum ita abusi sunt ut naturalem progressionem et perspicuitatem orationis occultare videantur. Haec figura frequentatur in sacra Litùrgia:
Da, quáesumus, omnipotens Deus, hanc tuis fidélibus voluntatem; accepta reddantur officia; perpétuo, Deus, Ecclésiam tuam pio tuére favore; ad resurrectionis pervéniat claritatem; huius sacrificii tribuas operatione mundari; indulgentiam valeat percipere delictorum.
Interdum naturalis ordo verborum coniunctorum mutatur: ''cuius Còrpori communicamus et Sanguini; piae protectionis auxilium et regenerandos muniat et renatos''.

Peculiarem vim in dicendo éxprimit anáphora, seu repetítio, qua idem verbum in inítio plúrium enuntiatorum vel cómmatum iteràtur: ''digna omnes intellegéntia comprehendant, quo lavacro abluti, quo spiritu regeneràti, quo sànguine sunt redempti'' (Dom. II post Pascha).

Est figura oratoria chiasmus, qua collocàtio verborum fit in modum Iitterae Graecae X: '' spérnitur orator bonus, horridus miles ornatur; fràgile corpus ànimus movet sempiternus; Deus, per quem nobis et redémptio venit et praestatur adòptio'' (Dom. V post Pascha).

Orationes

In Romano Missali oratio collecta est precàtio super fidélium communitatem in unum congregatam; oratio super oblata fit post acceptas oblationes; oratio post communionem sub finem Missae.
Multae orationes dicuntur tantum in Litùrgia Horarum, nonnullae in Sacramentorum administratione, in Benedictionibus et ceteris ritibus.
Orationibus 1) Deus invocatur, 2) causa profertur, 3) gratia petitur. Haud raro petitio ponitur in ipso initio: ex.c.

Deus,
qui conspicis populum
tuam nativitatis dominicae festivitatem fidéliter exspectare,
praesta, quaesumus,
ut valeamus ad tantae salutis gaudia pervenire
et ea votis sollémnibus àlacri semper laetitia celebrare.
Collecta Dominicae III Adventus

Omnipotens sempiterne Deus,
dirige actus nostros in beneplácito tuo,
ut in nómine dilecti Filii tu¡ mereamur bonis opéribus abundare.
Collecta Dominicae III per annum

Deus,
qui hodierna die Unigénitum tuum géntibus stella duce revelasti,
concede propitius,
ut qui iam te ex fide cognóvimus,
usque ad contemplandam spéciem tuae celsitúdinis perducamur.
Epiph. Domini

Orationes suavem rédolent pietatem aetatis mediae, Renascéntium Litterarum magnificéntiam, perpulchrae artis auctorum documentum:

Deus,
caeléstium dator donorum,
qui in beato Aloisio miram vitae innocéntiam cum paeniténtia sociasti,
eius méritis et précibus concede,
ut innocentem non secuti paenitentem imitemur.
S. Aloisii Gonzaga.
In recentioribus orationibus cursus solet servari, at non amplius inseruntur verba de Sacris Bibliis deprompta.

Praefationes

Praefàtio Litùrgica Christiana, ad Latinitatem quod àttinet, est pars excellentissima precis eucharisticae, qua adstantes monentur, ut animos ad Deum érigant eique gràtias agant:

Vere dignum et iustum est,
dignum et salutare
nos tibi semper et ubique gràtias àgere:
Domine, sancte Pater,
omnipotens aeterne Deus:
per Christum Dominum nostrum.
Qui post resurrectioneni suam
omnibus discipulis suis manifestus apparuit,
et ipsis cernéntibus est elevatus in caelum,
ut nos divinitatis suae tribueret esse participes.
Quapropter profusis paschàlibus gaudiis,
totus in orbe terrarum mundus exsultat.
Sed et supernae virtutes atque angélicae potestates
hymnum gloriae tuae concinunt,
sine fine dicentes:
Praefàtio II de Ascensione.

Sermonis expolitissimi atque ornatissimi exemplum exstat profecto Praecónium Paschale:

Exsultet iam angélica turba caelorum;
exsultent divina mystéria;
et pro tanti Regis victória tuba ínsonet salutaris.
Gáudeat et tellus tantis irradiata fulgóribus;
et aeterni Regis splendóre illustráta,
totius orbis se séntiat amisisse calíginem.
Laetétur et mater Ecclésia,
tanti lúminis adornata fulgóribus;
et magnis populorum vócibus haec aula resultet...

O vere beata nox,
in qua terrenis caeléstia, humanis divina iunguntur!
Oramus ergo te,
Dómine,
ut céreus iste in honorem tui nóminis consecratus,
ad noctis huius calíginem destruendam,
indefíciens persevéret.
Et in odorem suavitatis acceptus,
supernis lumináribus misceátur.
Flammas eius Lucifer matutinus invéniat.
Ille, inquam, Lucifer, qui nescit occásum;
Christus Filius tuus,
qui, regressus ab inferis,
humano géneri serenus illuxit,
et vivit et regnat in sáecula saeculorum.

---

In sintesi: Il latino liturgico è il settore più importante, dal punto di vista linguistico, della latinitas christiana. Lo si usa nel culto, è documentato nei libri e nei testi letti durante la liturgia, è il più familiare e il più diffuso anche presso il popolo cristiano.
De latino liturgico fanno parte:

• a) la Latinitas Biblica, delle diverse versioni della sacra Scrittura in latino dall'ebraico e dal greco, aderente, a volte fin troppo, ai modelli originali;
• b) la Latinitas Ritualis, propria dei testi adibiti nell'amministrazione dei sacramenti, nella celebrazione della Messa, dei riti e delle benedizioni, nella celebrazione dell'ufficio divino o liturgia delle ore, dei carmina, con una grande varietà di espressione e di sforzi di esprimere le realtà sublimi della religio nova;
• c) la Latinitas Martyrialis, pervenuta negli atti e nelle passioni dei martiri, e nelle vite dei santi, che in genere potevano essere pure lette durante le celebrazioni assembleari.

Sull'universo del latino liturgico si potrebbe parafrasare quanto Paolo VI afferma riguardo all'Ufficio divino restaurato, nella Costituzione Laudis canticum: La Chiesa ha continuato ad innalzare sulla terra, con costanza e fedeltà attraverso i secoli, con una meravigliosa varietà di forme, quel canto di lode che in cielo si canta da tutta l'eternità e in terra fu portato da Cristo, Sommo Sacerdote. Si tratta di un linguaggio semplice, popolare, quotidiano, senza fini letterari.

---

Importanza

La Latinitas Liturgica è stata una parte consistente del latino cristiano, anzi quella più a contatto con il Popolo di Dio, e si è specializzata nel rendersi particolarmente adatta ad esprimere le verità di fede e il culto di Dio. Tale destinazione ha contribuito ad innalzarla di tono e di stile, fino forse ad un certo manierismo, nella costruzione della frase e nella ricerca della sonorità e della rima. ⁽³⁵⁾

Dal momento che nella Liturgia ha un posto di primo piano la proclamazione delle sacre Scritture, e dal momento che non poche preghiere sono testi biblici, la latinitas liturgica è infarcita anch'essa di latinismi, grecismi, ebraismi, non diversamente dalle versioni bibliche, che hanno dato luogo alla latinità biblica. Si possono quindi trovare parole proprie e sconosciute al Latino classico, come benedictio, fraudulentia. La lingua stessa, per l'intrecciarsi delle risonanze bibliche, non si presenta uniforme né ugualmente sonora in tutti i testi liturgici.
I primi scritti, del secolo II, mostrano caratteristiche comuni con il sermo della gente, ma si nota pure la ricchezza apportata dalle versioni bibliche, dalle preghiere, dalle composizioni poetiche, dai commenti. Certamente più emendatus e più solenne, a motivo delle figure e degli schemi retorici, appare il testo databile dopo il secolo III. I cristianismi diretti divengono di uso comune tra i cristiani, come pure espressioni popolari entrano nella liturgia. S.Agostino cita almeno dieci volte, e soprattutto nei discorsi, 'Sursum cor habeamus',⁽³⁶⁾ 'Erimus et nos gloria in excelsis Deo'. ⁽³⁷⁾

La Homilia

Col suo carattere di conversazione familiare, partendo dalle Scritture proclamate nella Liturgia, la homelia è un prezioso documento del Latino Liturgico. Si conoscono Tractatus, Sermones, Homiliae di contenuto liturgico e di catechesi liturgica. Le summae de arte praedicandi hanno descritto la tecnica, l'arte è la Latinitas sono propri di ciascun autore. Un esempio di Leone Magno e un altro di S.Bernardo:

... Ad hanc ergo tu urbem, beatissime Petre apostole, uenire non metuis,
et consorte gloriae tuae Paulo apostolo
aliarum adhuc ecclesiarum ordinationibus occupato,
siluam istam frementium bestiarum
et turbulentissimae profunditatis oceanum,
constantior quam cum super mare gradereris, ingrederis.
Nec mundi dominam times Romam,
qui in Caiphae domo expaueras sacerdotis ancillam.
...
Iucundare, filia Sion, et exsulta satis, filia Ierusalem.
Et quoniam auditui tuo datum est gaudium et laetitia,
audiamus et nos a te responsum laetitiae quod desideramus,
ut iam exsultent ossa humiliata.
Audisti, inquam, factum, et credidisti; crede et de modo quod audisti.
Audisti quia concipies et paries filium;
audisti quod non per hominem, sed per Spiritum Sanctum.
Exspectat Angelus responsum;
tempus est enim ut revertatur ad eum qui misit illum.
Exspectamus et nosverbum miserationis,
o Domina,
quos miserabiliter premit sententia damnationis.
Et ecce offertur tibi pretium nostrae salutis:
statim liberabimur, si consentis.
In sempiterno Dei Verbo facti sumus omnes, et ecce morimur;
in tuo brevi responso sumus reficiendi, ut ad vitam revocemur.
Hoc supplicat a te,
o pia Virgo,
flebilis Adam cum misera sobole sua exsul de paradiso.
Hoc Abraham, hoc David, hoc ceteri flagitant sancti Patres,
patres scilicet tui,
qui et ipsi habitant in regione umbrae mortis.
Hoc totus mundus, tuis genibus provolutus, exspectat:
nec immerito, quando ex ore tuo pendet
consolatio miserorum,
redemptio captivorum,
liberatio damnatorum,
salus denique universorum filiorum Adam,
totius generis tui.
Da, Virgo, responsum festinanter.
O Domina, responde verbum,
quod terra, quod inferi, quod exspectant et superi.
Ipse quoque omnium Rex et Dominus quantum concupivit decorem tuum,
tantum desiderat et responsionis assensum,
in qua nimirum proposuit salvare mundum.
Et cui placuisti in silentio, iam magis placebis ex verbo,
cum ipse tibi clamet e caelo:
O PULCHRA INTER MULIERES, FAC ME AUDIRE VOCEM TUAM.
Si ergo eum tu facias audire vocem tuam, ipse te faciet videre salutem nostram.
Numquid non hoc est quod quaerebas, quod gemebas,
quod diebus et noctibus orando suspirabas?
Quid igitur?
Tu es cui hoc promissum est, an aliam exspectamus?
Immo tu ipsa, non alia
Tu, inquam, illa promissa, illa exspectata, illa desiderata,
ex qua sanctus pater tuus Iacob, iam morti appropinquans, vitam sperabat aeternam,
cum dicebat:
EXSPECTABO SALUTARE TUUM, DOMINE,
in qua denique et per quam Deus ipse Rex noster ante saecula
disposuit operari salutem in medio terrae.
Quid ab alia speras, quod tibi offertur?
Quid per aliam exspectas, quod per te mox exhibebitur,
dummodo praebeas assensum, respondeas verbum?
Responde itaque citius Angelo, immo per Angelum Domino.
Responde verbum et suscipe Verbum:
profer tuum et concipe divinum;
emitte transitorium et amplectere sempiternum.
Quid tardas? Quid trepidas?
Crede, confitere et suscipe.
Sumat humilitas audaciam, verecundia fiduciam.
Nullatenus convenit nunc,
ut virginalis simplicitas obliviscatur prudentiam.
In hac sola re ne timeas, prudens Virgo, praesumptionem,
quia etsi grata in silentio verecundia,
magis tamen nunc in verbo pietas necessaria.
Aperi, Virgo beata, cor fidei, labia confessioni, viscera Creatori.
Ecce desideratus cunctis gentibus foris pulsat ad ostium.
O si, te morante, pertransierit,
et rursus incipias dolens quaerere quem diligit anima tua!
Surge, curre, aperi!
Surge per fidem, curre per devotionem, aperi per confessionem!
ECCE, inquit, ANCILLA DOMINI: FIAT MIHI SECUNDUM VERBUM TUUM...

---

Sintesi delle caratteristiche del latino omiletico-liturgico:

• uso di forme di scrittura abbreviate: rhetorice = rhetoricae
• prevalenza della dizione popolare: condicio confuso con conditio; praesta, sequestra, dextra letti come presta, sequesta, desta
• impiego dei sistemi catalogati
• invenzione o mutuazione moderata di nuovi ritmi e nuove figure
• la perfezione formale posposta all'utilità dell'uditorio
• l'ambiente e la sua reazione del demos è presente in fase di composizione, in fase di proclamazione, in fase di redazione finale
• sforzo di trovare parole, espressioni, immagini, ritmi convincenti
• sforzo per ottenere l'efficacia spirituale: efficaciter consequamur; studio delle Summae de arte praedicandi proprio per imparare l'efficacia della predicazione
• la summa liturgica è pervasa da musicalità e variazione di metri, evitando clausole, come il tribraco, poco gradite e usando quelle più musicali, come lo spondeo ( - - ) o il moloso ( - - - )
• il cursus, evitando lo hiatus, ricerca l'eufonia
• gli embolismi cercano accuratamente di evitare la ripetitività e la monotonia delle anafore o dei parallelismi
• uso di sentenze brevi (brevissime), benché a volte con un numero assai grande di coordinate o giustapposte, che danno un forte rilievo alle suppliche e alle esortazioni
• uso di kola ora corrispondenti a metà dell'esametro virgiliano ora snodantisi estesamente, tenendo alta la tensione dello spirito fino alla conclusione formulare: per Dominum nostrum, et ideo (epainos)
• non sono rare l'asimmetria e le dissimmetrie espressive
• il fascino musicale è più evidente quando è unito al canto gregoriano
• le figure retoriche più frequenti sono le antitesi, l'iperbato, l'anadiplosi e l'anafora
• la ridondanza ha valore strumentale, per imprimere meglio i concetti e renderli ricordabili e comprensibili a tutti
• la similitudine e la metafora sono di matrice biblica
• poche sono le parole rare e pochissimi gli arcaismi e i neologismi forse al fine di non distrarre l'uditorio
• il latino si presenta accessibile a tutti come nel linguaggio parlato comune
• gli avverbi e gli aggettivi sono di preferenza biblici
• il vocabolario è sobrio e contenuto
• lo stile, elevato nelle orazioni, nei prefazi, nel canone, è più uniforme, nelle preghiere segrete, di offerta, di commento

---

SUMMA DE ARTE PRAEDICANDI VII

.I. De partibus orationis secundum artem rethoricam..

Distinguit autem rethorica officium oratoris tum secundum partes orationis, tum secundum partes artis.
Sunt autem partes orationis in rethorica: exordium, quod alio nomine dicitur proemium uel prologus uel prefatio; secunda pars orationis rethorice est narratio; tertia pars diuisio; quarta pars confirmatio; quinta pars confutatio; ultima pars conclusio siue epilogus... (cf PL 82,238 c).
Orator enim, in principio orationis sue, premittit exordium, quasi preparationem ad ea que in sequentibus dicenda sunt. In exordio, enim, captatur beneuolentia et efficitur attentio et preparatur docilitas. Debet enim quilibet predicator, si potest, hoc efficere quantum in se est ut auditores sint ei beneuoli. Quod ualde difficile est, sicut dicit philosophus. Quandoque auditores enim inuite audiunt predicationem: quando dissuadentur eis ea queualde eis placent, et persuadentur eis ea que ualde eis displicent. Et tunc magne uirtutis oportet esse eloquentiam que inuitis auribus debet placere. . .
Cum autem predicta proemalia obseruantur, dicitur principium, quod idem est quod prologus, id est protosermo, id est aliquis primus sermo ante principlae negotium. Et dicitur idem proemium, quia principium est qusi dimidium totius orationis, emi autem dimidium dicitur. Prefatio autem idem dicitur, sed non usitate in rhetorica. Sed dicitur prefatio, quia de hiis est que famur, id est loquimur, ante principale propositum. Insinuatio, autem alio modo epodos dicitur, id est obliquatio; quando indirecte scilicet et oblique omnia obseruantur in principio predicationis que quandoque solent fieri directe in prologo...
Quod autem in proemiis siue prologis debeamus captare beneuolentiam et facere auditores attentos et efficere eos dociles, ostendit beatus Ieronimus fere in omnibus prologis suis que ipse premisit fere ante singulos libros quos transtulit. . .
Et ista omnia in sacra pagina inueniuntur. Vnde, etiam in ipsa oratione dominica premisit Dominus breuem captationem beneuolentie (Th. de Chobbam, Summa Confessorum, ed. Broomiield, p.265) dicens ... : pater noster qui es in celis (Mt 6,9). Moyses etiam et Dauid, cum non auderent rogare Dominum pro populo quia enormiter peccauit, dixerunt: memento Domine Abraham, Ysaac et Iacob seruorum tuorum (Ex 32,13; Dt 9,27). . .

Secunda autem pars orationis rethorice est narratio. Vt quando causidicus narrat ordinem rei geste in causa sua . . .

Tertia pars orationis rethorice est diuisio...

Quarta et quinta pars orationis rethorice sunt confirmatio et confutatio.

Vltima autem pars orationis rethorice est conclusio siue epilogus. Quando scilicet breuiter recapitulantur ea que dicta erantut melius memorie commendentur (i 1,98; h 1,4). Et tali epilogo sepe utuntur discreti predicatores, quia hoc multum placet simplicibus et minus peritis, et multo melius retinent quod prius audierunt. Addunt etiam predicatores in fine predicationis sue quandam particulam que non est in rethorica, scilicet orationem ad Deum.
Vt per predicta audita et per operationem possint auditores peruenire ad regna celorum, ut sicut oratio premissa est in principio orationis, ita subiungatur in fine orationis.
Predictis autem partibus orationis in rethorica, quamuis ita bene et ordinate sint, distincte nullus bene potest uti sine partibus rethorice artis, ut scilicet sciat partes artis applicare partibus orationis.

2. De partibus artis rethorice

Sunt autem partes artis: inuentio, dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio ... Et ista omnia etiam in predicatione locum habent.
Necessarium est enim predicatori ut sciat inuenire ea que necessaria sunt in omni parte orationis.
Secundo, ut bene sciat ordinare et disponere inuenta. Quamuis enim aliquis habeat ualidas rationes inuentas, nichil ualent ei, uel parum, nisi ordinate sciat eas collocare. Sicut in exercitu, quamuis aliquis habeat fortes milites, parum ualet nisi acies eius bene sint disposite.
Tertio loco, cum bene inuenerit predicator ea que dicenda sunt, et bene prouiderit quid in quo loco sit collocandum, parum ei ualet nisi habeat elocutionem, id est ornatum uerborum et sententiarum, secundum quod materia desiderat. Nec solum in uerbis, sed etiam in sententiis debet attendi ornatus. Ornanda est enim predicatio uerbis et sententiis, ne sordescat per nimis uiles et sordidos sermones. Sicut prophete et apostoli leguntur usi fuisse fere omni ornatu uerborum et sententiarum in scripturis suis.
Postquam autem predicator inuenerit et bene ornauerit ea que dicenda sunt, necessaria est ei memoria, ut bene retineat ea que inuenit et disposuit et ornauit. Et licet Tullius ad hoc artem suam tradiderit, melius tamen ex usu et diligentia memoria operatur.
Vltima autem pars consistit in pronuntiatione. Que ualde necessaria est predicatori ut bene moderetur uocem suam ne sit quasi clamosa et litigiosa, uel nimis effeminata. Similiter necesse est ei moderari uultum, ne istorqueat oculos huc uel illuc, et ne habeat, gestus inconpositos et inordinatos. Quia omnia talia faciunt predicatorem contemptibilem, et si ipse contempnitur, eius predicatio contempnetur.

---

Non sarebbe azzardato forse ipotizzare un influsso del latino cristiano sulla letteratura pagana,⁽³⁸⁾ se è vero quanto scrive s.Agostino sull'enorme numero di cristiani in ogni angolo delle città: 'Unum scio quod omnes mecum sciunt, in hac civitate multas inveniri domos quibus non sit vel unus paganus; nullam domum inveniri ubi non sint christiani. Et si discutiatur diligenter, nulla domus invenitur, ubi non plures christiani sint quam pagani'.⁽³⁹⁾
Infatti Ammiano Marcellino usa termini come ecclesia, conventiculum, synodus, episcopus, presbyter, diaconus, clericus, martyres, monachi, che sono cristianismi diretti;⁽⁴⁰⁾ e usa pure l'agettivo beatus, usato per i vescovi.⁽⁴¹⁾
Il latino liturgico dopo il Concilio Vaticano II si è arricchito di nuovi testi e sussidi per il culto, ma esso risente fortemente, come del resto ha risentito attraverso i secoli, delle condizioni culturali del tempo, e soprattutto della teoria del latino, che si è abbracciata.
Il latino liturgico è usato evidentemente soprattutto nei libri liturgici, ed è stato definito, nella sua maturità espressiva 'il fiore elegante del latino cristiano' - flos venustus Latinitatis Christianae.
Fondamentale è la sua semplicità, di origine biblica, e il suo sforzo di assimilare le regole retoriche, proprie del linguaggio colto, ornato di figure retoriche, particolarmente nelle orazioni collette e nei prefazi.⁽⁴²⁾
Questo stile si trova innanzitutto nei Sacramentari, soprattutto nel Leonianum (s.VI), nel Gelasianum (s.VII-VIII), nell'Ambrosianum, nel Gregorianum (s.X), Gallicanum (epoca Merovingia), Mozarabicum (evo Visigoto).
Nel latino liturgico tutte le risorse della retorica classica sono volte a lodare Dio in uno stile a Lui degno, compresa l'antitesi sovrana tra luce-tenebra, anima-corpo, spirito-carne, spirito-materia, cielo-terra, cielo-mondo, eternità-tempo:

Ut cuius in terra gloriam praedicamus,
precibus adiuvemur in caelis.
Sacr. Gelas. 2,59
Qui hanc sacratissimam noctem
veri luminis fecisti illustratione clarescere
Sacr. Greg. 5,29C
Qui mortem nostram moriendo destruxit
et vitam resurgendo reparavit
ibid. 92B
E' un linguaggio colto, corretto, che sa scegliere le parole, le sa caricare di contenuti cristiani e salvifici, le colloca al posto giusto nella frase, evitando cacofonie, monosillabi finali, ma con dolcezza espressiva e spesso musicale, rende ricordabili i temi della preghiera e invita al consenso, da qualunque necessità si prendano le mosse, con l'ebraismo formulare: Per omnia saecula saeculorum, che strappa l'assenso attraverso l' Amen conclusivo.⁽⁴³⁾

---

Gli stili liturgici nella Tridentina (ut dicunt) Missa
ORDO CELEBRANDI

Textus nuper est editus editione anastatica curantibus dd.vv. M.Sodi - A.M.Triacca (Monumenta Liturgica Tridentina 1. Pontificale Romanum 2. Missale Romanum), Città del Vaticano 1987-88.

P: In nomine Patris, (+) et Filii, et Spiritus Sancti. Amen.
Introibo ad altare Dei.
R: Ad deum qui laetificat juventutem meam.
P: Judica me Deus, et discerne causam meam de gente non sancta: ab homine iniquo et doloso erue me.
R: Quia tu es Deus fortitudo mea: quare me repulisti, et quare tristis incedo, dum affligit me inimicus?
P: Emitte lucem tuam, et veritatem tuam: ipsa me deduxerunt, et adduxerunt in montem sanctum tuum, et in tabernacula tua.
R: Et introibo ad altare Dei: ad Deum qui laetificat juventutem meam.
P: Confitebor tibi in cithara Deus, Deus meus: quare tristis es anima mea, et quare conturbas me?
R: Spera in Deo, quoniam adhuc confitebor illi:salutare vultus mei, et Deus meus.
P: Gloria Patri, et Filio, et Spiritu Sancto.
R: Sicut erat in principio et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
P: Introibo ad altare Dei.
R: Ad Deum qui laetificat juventutem meam.
P: Adjutorium nostrum (+) in nomine Domini.
R: Qui fecit coelum et terram.
P: Confiteor Deo omnipotenti, beatae Mariae semper virgini, beato Michaeli archangelo, beato Joanni Baptistae, sanctis Apostolis Petro et Paulo, omnibus Sanctis, et vobis fratres, quia peccavi nimis cogitatione, verbo, et opere:
mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa.
Ideo precor beatam Mariam semper virginem, beatum Michaelem archangelum, beatum Joannem Baptistam, sanctos Apostolos Petrum et Paulum,
omnes Sanctos, et vos fratres, orare pro me ad Dominum Deum nostrum.
R: Misereatur tui omnipotens Deus, et dimissis peccatis tuis, perducat te ad vitam aeternam
P: Amen.
R: Confiteor Deo omnipotenti, beatae Mariae semper virgini, beato Michaeli archangelo, beato Joanni Baptistae, sanctis Apostolis Petro et Paulo, omnibus Sanctis, et tibi, Pater, quia peccavi nimis cogitatione, verbo, et opere:
(Percutit sibi pectus ter, dicens:) mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa.
Ideo precor beatam Mariam semper virginem, beatum Michaelem archangelum, beatum Joannem Baptistam, sanctos Apostolos Petrum et Paulum, omnes Sanctos, et te, Pater, orare pro me ad Dominum Deum nostrum.
P: Misereatur vestri omnipotens Deus, et dimissis peccatis vestris, perducat vos ad vitam aeternam.
R: Amen.
P: Indulgentiam, (+) absolutionem et remissionem peccatorum nostrorum,
tribuat nobis omnipotens et misericors Dominus.
R: Amen.
P: Deus tu conversus vificabis nos.
R: Et plebs tua laetabitur in te.
P: Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam.
R: Et salutare tuum da nobis.
P: Domine exaudi orationem meam.
R: Et clamor meus ad te veniat.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: Oremus.
P: Aufer a nobis, quaesumus Domine, iniquitates nostras:
ut ad Sancta Sanctorum puris mereamur mentibus introire. Per Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Oramus te, Domine per merita sanctorum tuorum, quorum reliquiae hic sunt et omnium sanctorum: ut indulgere digneris omnia peccata mea. Amen.
P: Kyrie eleison.
R: Kyrie eleison.
P: Kyrie eleison.
R: Christe eleison.
P: Christe eleison.
R: Christe eleison.
P: Kyrie eleison.
R: Kyrie eleison.
P: Kyrie eleison.
P: Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis.
Laudamus te, benedicimus te, adoramus te, glorificamus te.
Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam.
Domine Deus rex coelestis, Deus Pater omnipotens.
Domine Fili Unigenite, Jesu Christe.
Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris.
Qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram.
Qui sedes ad dexteram patris, miserere nobis.
Quoniam tu solus sanctus, tu solus Dominus,
tu solus altissimus, Jesu Christe, cum Sancto Spiritu, in gloria Dei Patris. Amen.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.

OREMUS
COLLECTAE

EPISTULA
R: Deo gratias.
GRADUALE, TRACTUS, SEQUENTIA
P: Munda cor meum, ac labia mea, omnipotens Deus, qui labia Isaiae prophetae calculo mundasti ignito: ita me tua grata miseratione dignare mundare, ut sanctum Evangelium tuum digne valeam nuntiare.
Per Christum Dominum nostrum. Amen.
Jube Domine benedicere.
Dominus sit in corde meo, et in labiis meis; ut digne et competenter annuntiem Evangelium suum. Amen.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: (+) Sequentia (vel Initium) Sancti Evangelii secundum '.
R: Gloria tibi Domine.
R: Laus tibi, Christe.
P: Per evangelica dicta deleantur nostra delicta.
P: Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, factorem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium.
Et in unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei unigenitum.
Et ex Patre natum ante omnia saecula. Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero.
Genitum, non factum, consubstantialem Patri: per quem omnia facta sunt.
Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit de coelis.
Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine: ET HOMO FACTUS EST (Here genuflect).
Crucifixus etiam pro nobis: sub Pontio Pilato passus, et sepultus est.
Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas. Et ascendit in coelum: sedet ad dexteram Patris.
Et iterum venturus est cum gloria, judicare vivos et mortuos: cujus regni non erit finis.
Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem: qui ex Patre Filioque procedit.
Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: qui locutus est per prophetas.
Et unam, sanctam, Catholicam et Apostolicam Ecclesiam.
Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum.
Et exspecto resurrectionem mortuorum. Et vitam venturi saeculi. Amen.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: Oremus.
P: Suscipe sancte Pater omnipotens aeterne Deus, hanc immaculatam hostiam,
quam ego indignus famulus tuus offero tibi Deo meo vivo et vero,
pro innumerabilibus peccatis et offensionibus et negligentiis meis, et pro omnibus circumstantibus, sed et pro omnibus fidelibus Christianis vivis atque defunctis:
ut mihi et illis proficiat ad salutem in vitam aeternam. Amen.
P: Deus, qui humanae substantiae dignitatem mirabiliter condidisti, et mirabilius reformasti: da nobis per hujus aquae et vini mysterium, ejus divinitatis esse consortes,
qui humanitatis nostrae fieri dignatus est particeps, Jesus Christus, Filius tuus, Dominus noster:
Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti, Deus; per omnia saecula saeculorum.Amen.
P: Offerimus tibi Domine, calicem salutaris, tuam deprecantes clementiam:
ut in conspectu divinae majestatis tuae, pro nostra et totius mundi salute cum odore suavitatis ascendat. Amen.
P: In spiritu humilitatis, et in animo contrito suscipiamur a te Domine: et sic fiat sacrificium nostrum in conspectu tuo hodie, ut placeat tibi Domine Deus.
P: Veni sanctificator omnipotens aeterne Deus, et (+) benedic hoc sacrificium tuo sancto nomini praeparatum.
P: Lavabo inter innocentes manus meas: et circumdabo altare tuum Domine.
Ut audiam vocem laudis: et enarrem universa mirabilia tua.
Domine dilexi decorem domus tuae, et locum habitationis gloriae tuae.
Ne perdas cum impiis Deus animam meam: et cum viris sanguinum vitam meam.
In quorum manibus iniquitates sunt: dextera eorum repleta est muneribus.
Ego autem in innocentia mea ingressus sum: redime me, et miserere mei.
Pes meus stetit in directo: in ecclesiis benedicam te Domine. Gloria, etc
P: Suscipe sancta Trinitas hanc oblationem,
quam tibi offerimus ob memoriam passionis resurrectionis et ascensionis Jesu Christi
Domini nostri: et in honorem beatae Mariae semper virginis, et beati Joannis Baptistae, et sanctorum Apostolorum Petri et Pauli, et istorum, et omnium Sanctorum:
ut illis proficiat ad honorem, nobis autem ad salutem: et illi pro nobis intercedere dignentur in coelis, quorum memoriam agimus in terris.
Per eumdem Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Orate, fratres, ut meum ac vestrum sacrificium acceptabile fiat apud Deum Patrem omnipotentem.
R: Suscipiat Dominus sacrificium de manibus tuis ad laudem et gloriam nominis sui, ad utilitatem quoque nostram, totiusque Ecclesiae suae sanctae.

SECRETRA
PREFATIUM (SS. TRINITATIS)
P: Per omnia saecula saeculorum.
R: Amen.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: Sursum corda.
R: Habemus ad Dominum.
P: Gratias agamus Domino Deo nostro.
R: Dignum et justum est.
P: Vere dignum et justum est, aequum et salutare, nos tibi semper, et ubique gratias agere:
Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus.
Qui cum unigenito Filio tuo, et Spiritu Sancto, unus es Deus, unus es Dominus:
non in unius singularitate personae, sed in unius Trinitate substantiae.
Quod enim de tua gloria, revelante te, credimus, hoc de Filio tuo, hoc de Spritu sancto,
sine differentia discretionis sentimus.
Ut in confessione verae, sempiternaeque Deitatis,
et in personis proprietas, et in essentia unitas, et in majestate adoretur aequalitas.
Quam laudant Angeli, atque Archangeli, Cherubim quoque ac Seraphim:
qui non cessant clamare quotidie, una voce dicentes:
P: Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth.
Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis.
Benedictus qui venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis.

CANON MISSAE
P: Te igitur clementissime Pater, per Jesum Christum Filium tuum Dominum nostrum,
supplices rogamus ac petimus, uti accepta habeas, et benedicas
haec (+) dona, haec (+) munera, haec (+) sancta sacrificia illibata,
in primis quae tibi offerimus pro Ecclesia tua sancta Catholica;
quam pacificare, custodire, adunare, et regere digneris
toto orbe terrarum: una cum famulo tuo Papa nostro 'N.' et Antistite nostro 'N.'
et omnibus orthodoxis, atque Catholicae et Apostolicae fidei cultoribus.
P: Memento Domine famulorum, famularumque tuarum 'N.' et 'N.'
et omnium circumstantium, quorum tibi fides cognita est, et nota devotio,
pro quibus tibi offerimus: vel qui tibi offerunt hoc sacrificium laudis pro se, suisque omnibus:
pro redemptione animarum suarum, pro spe salutis et incolumitatis suae:
tibique reddunt vota sua aeterno Deo vivo et vero.
P: Communicantes, et memoriam venerantes, in primis gloriosae semper virginis Mariae
genitricis Dei et Domini nostri Jesu Christi:
sed {et beati Joseph, ejusdem virginis sponsi}
et beatorum Apostolorum ac martyrum tuorum,
Petri et Pauli, Andreae, Jacobi, Joannis, Thomae, Jacobi,
Philippi, Bartholomaei, Matthaei, Simonis et Thaddaei:
Lini, Cleti, Clementis, Xysti, Cornelii,
Cypriani, Laurentii, Chrysogoni, Joannis et Pauli, Cosmae et Damiani,
et omnium sanctorum tuorum: quorum meritis precibusque concedas,
ut in omnibus protectionis tuae muniamur auxilio.
Per eumdem Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Hanc igitur oblationem servitutis nostrae,
sed et cunctae familiae tuae, quaesumus, Domine,
ut placatus accipias:
diesque nostros in tua pace disponas,
atque ab aeterna damnatione nos eripi, et in electorum tuorum jubeas grege numerari.
Per Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Quam oblationem tu, Deus, in omnibus, quaesumus
benedictam (+), adscriptam
(+), ratam (+), rationabilem, acceptabilemque facere digneris:
ut nobis corpus et sanguis fiat dilectissimi Filii tui Domini nostri Jesu Christi.
P: Qui pridie quam pateretur,
accepit panem in sanctas ac venerabiles manus suas:
et elevatis oculis in coelum ad te Deum Patrem suum omnipotentem,
tibi gratias agens,
benedixit (+), fregit, deditque discipulis suis, dicens:
Accipite et manducate ex hoc omnes:

HOC EST ENIM CORPUS MEUM.
P: Simili modo postquam coenatum est,
accipiens et hunc praeclarum Calicem
in sanctas ac venerabiles manus suas:
item tibi gratias agens,
benedixit (+), deditque discipulis suis, dicens:
Accipite et bibite ex eo omnes:
HIC EST ENIM CALIX SANGUINIS MEI, NOVI ET AETERNI TESTAMENTI:
MYSTERIUM FIDEI,
QUI PRO VOBIS ET PRO MULTIS EFFENDETUR IN REMISSIONEM PECCATORUM.
P: Haec quotiescumque feceritis in mei memoriam facietis.
P: Unde et memores Domine, nos servi tui, sed et plebs tua sancta, ejusdem Christi
Filii tui Domini nostri tam beatae passionis,
nec non et ab inferis resurrectionis,
sed et in coelos gloriosae ascensionis:
offerimus praeclarae majestati tuae de tuis donis ac datis,
hostiam (+) puram, hostiam (+) sanctam, hostiam (+) immaculatam,
Panem (+) sanctum vitae aeternae, et Calicem (+) salutis perpetuae.
P: Supra quae propitio ac sereno vultu respicere digneris:
et accepta habere,
sicuti accepta habere dignatus es munera pueri tui justi Abel,
et sacrificium patriarchae nostri Abrahae:
et quod tibi obtulit summus sacerdos tuus Melchisedech,
sanctum sacrificium, immaculatam hostiam.
P: Supplices te rogamus, omnipotens Deus; jube haec perferri
per manus sancti Angeli tui in sublime altare tuum, in conspectu divinae majestatis tuae:
ut quotquot ex hac altaris participatione, sacrosanctum Filii tui Corpus
(+) et Sanquinem (+) sumpserimus omni benedictione coelesti et gratia repleamur.
Per eumdem Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Memento etiam, Domine, famulorum famularumque tuarum
N. et N. qui nos praecesserunt cum signo fidei, et dormiunt in somno pacis.
P: Ipsis Domine, et omnibus in Christo quiescentibus, pacis, ut indulgeas, deprecamur,
per eumdem Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Nobis quoque peccatoribus famulis tuis, de multitudine miserationum tuarum sperantibus,
partem aliquam et societatem donare digneris,
cum tuis sanctis Apostolis et Martyribus:
cum Joanne, Stephano, Matthia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro,
Felicitate, Perpetua, Agatha, Lucia, Agnete, Caecilia, Anastasia,
et omnibus sanctis tuis:
intra quorum nos consortium,
non aestimator meriti, sed veniae, quaesumus, largitor admitte.
Per Christum Dominum nostrum.
P: Per quem haec omnia, Domine,
semper bona creas, sanctificas (+), vivificas (+), benedicis (+) et praestas nobis.
P: Per ipsum (+), et cum ipso (+), et in ipso (+),
est tibi Deo Patri (+) omnipotenti,
in unitate Spritus (+) Sancti,
omnis honor et gloria.
P: Per omnia saecula saeculorum.
R: Amen.
P: Oremus. Praeceptis salutaribus moniti,
et divina institutione formati,
audemus dicere:
P: Pater noster, qui es in coelis:
sanctificetur nomen tuum:
adveniat regnum tuum:
fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra.
Panem nostrum quotidianum da nobis hodie:
et dimitte nobis debita nostra,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris.
Et ne nos inducas in tentationem.
R: Sed libera nos a malo.
P: Amen.
P: Libera nos, quaesumus Domine,
ab omnibus malis praeteritis, praesentibus, et futuris:
et intercedente beata et gloriosa semper Virgine Dei Genitrice Maria,
cum beatis Apostolis tuis Petro at Paulo, atque Andrea,
et omnibus sanctis,
da propitius pacem in diebus nostris:
ut ope misericordiae tuae adjuti,
et a peccato simus semper liberi,
et ab omni perturbatione securi.
P: Per eumdem Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum.
Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus.
Per omnia saecula saeculorum.
R: Amen.
P: Pax (+) Domini sit (+) semper vobiscum (+).
R: Et cum spiritu tuo.
P: Haec commixtio et consecratio Corporis et Sanguinis Domini nostri Jesu Christi
fiat accipientibus nobis in vitam aeternam. Amen.
P: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Agnus Dei, qui tolli peccata mundi, miserere nobis.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem.
P: Domine Jesu Christe, qui dixisti Apostolis tuis: pacem relinquo vobis,
pacem meam do vobis: ne respicias peccata mea,
sed fidem Ecclesiae tuae;
eamque secundum voluntatem tuam pacificare et coadunare digneris.
Qui vivis et regnas Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen
P: Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi,
qui ex voluntate Patris cooperante Spritu Sancto,
per mortem tuam mundum vivificasti:
libera me per hoc sacrosanctum Corpus et Sanguinem tuum
ab omnibus iniquitatibus meis et universis malis:
et fac me tuis semper inhaerere mandatis:
et a te nunquam separari permittas:
qui cum eodem Deo Patre et Spiritu Sancto vivis et regnas
Deus in saecula saeculorum. Amen.
P: Perceptio Corporis tui, Domine Jesu Christe,
quod ego indignus sumere praesumo,
non mihi proveniat in judicium et condemnationem:
sed pro tua pietate prosit mihi ad tutamentum mentis et corporis,
et ad medelam percipiendam.
Qui vivis et regnas cum Deo Patre in unitate Spiritus Sancti
Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen.
P: Panem coelestem accipiam et nomen Domini invocabo.
P: Domine, non sum dignus
ut intres sub tectum meum:
sed tantum dic verbo, et sanabitur anima mea.
P: Corpus Domini nostri Jesu Christi custodiat animam meam in vitam aeternam. Amen.
P: Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi?
Calicem salutaris accipiam,
et nomen Domini invocabo.
Laudans invocabo Dominum,
et ab inimicis meis salvus ero.
P: Sanguis Domini nostri Jesu Christi custodiat animam meam in vitam aeternam. Amen.
[Confiteor... Misereatur... Indulgentiam.]
P: Ecce Agnus Dei, ecce Qui tollit peccata mundi.
P: Domine, non sum dignus, ut intres sub tectum meum:
sed tantum dic verbo, et sanabitur anima mea.
P: Corpus Domini nostri Jesu Christi custodiat animam tuam in vitam aeternam. Amen.
P: Quod ore sumpsimus Domine, pura mente capiamus:
et de munere temporali fiat nobis remedium sempiternum.
P: Corpus tuum, Domine, quod sumpsi,
et Sanguis, quem potavi,
adhaereat visceribus meis:
et praesta, ut in me non remaneat scelerum macula,
quem pura et sancta refecerunt sacramenta.
Qui vivis et regnas in saecula saeculorum. Amen.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: Oremus.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: Ite, missa est.
R: Deo gratias.
P: Placeat tibi sancta Trinitas, obsequium servitutis meae;
et praesta,
ut sacrificium, quod oculis tuae majestatis indignus obtuli,
tibi sit acceptabile,
mihique et omnibus, pro quibus illud obtuli,
sit, te miserante, propitiabile.
Per Christum Dominum nostrum. Amen.
P: Benedicat vos omnipotens Deus, Pater, et Filius (+), et Spiritus Sanctus.
R: Amen.
P: Dominus vobiscum.
R: Et cum spiritu tuo.
P: Initium sancti Evangelii secundum Joannem.
R: Gloria tibi Domine.
P: In prinicipio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum.
Hoc erat in principio apud Deum.
Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est.
In ipso vita erat, et vita erat lux hominum:
et lux in tenebris lucet,
et tenebrae eam non comprehenderunt.
Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes.
Hic venit in testimonium,
ut testimonium perhiberet de lumine,
ut omnes crederent per illum.
Non erat ille lux,
sed ut testimonium perhiberet de lumine.
Erat lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum.
In mundo erat, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognovit.
In propria venit, et sui eum non receperunt.
Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri,
his qui credunt in nomine ejus.
Qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri,
sed ex Deo nati sunt.
ET VERBUM CARO FACTUM EST, et habitavit in nobis
et vidimus gloriam ejus,
gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis.
R: Deo gratias.
Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum.
Benedicta tu in mulieribus,
et benedictus fructus ventris tui, Jesus.
Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus,
nunc, et in hora mortis nostrae. Amen.
Salve Regina, Mater misericordiae.
Vita, dulcedo, et spes nostra, salve.
Ad te clamamus exsules filii Hevae.
Ad te Suspiramus, gementes et flentes in hac lacrimarum valle.
Eja ergo, Advocata nostra,
illos tuos misericordes oculos ad nos converte.
Et Jesum, benedictum fructum ventris tui,
nobis post hoc exsilium ostende.
O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria.
P: Ora pro nobis, sancta Dei Genitrix.
R: Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
P: Oremus.
Deus refugium nostrum et virtus,
populum ad te clamantem propitius respice;
et intercedente gloriosa et immaculata Virgine Dei Genitrice Maria,
cum beato Josepho ejus Sponso,
ac beatis Apostolis tuis Petro et Paulo, et omnibus Sanctis,
quas pro conversione peccatorum,
pro libertate et exaltatione sanctae Matris Ecclesiae,
preces effundimus,
misericors et benignus exaudi.
Per eumdem Christum Dominum nostrum. Amen.
Sancte Michael Archangele, defende nos in praelio.
Contra nequitiam et insidias diaboli esto praesidium.
Imperet illi Deus, supplices deprecamur.
Tuque princeps militiae caelestis,
Satanam aliosque spiritus malignos,
qui ad perditionem animarum pervagantur in mundo
divina virtute in infernum detrude. Amen.
P: Cor Jesu sacratissimum,
R: Miserere nobis.

---

EXORCISMUS IN SATANAM ET ANGELOS APOSTATICOS

Jussu Leonis Pp. XIII editus [Acta Sanctae Sedis vol. XXIII]
IN nomine Patris, et Filii, + et Spiritus Sancti. Amen.
Ps. LXVII.
Exsurgat Deus et dissipentur inimici ejus:
et fugiant qui oderunt eum a facie ejus.
Sicut deficit fumus, deficiant:
sicut fluit cera a facie ignis,
sic pereant peccatores a facie Dei.
Ps. XXXIV.
Judica, Domine, nocentes me: expugna impugnantes me.
Confundantur et revereantur quaerentes animam meam.
Avertantur retrorsum et confundantur cogitantes mihi mala.
Fiat tamquam pulvis ante faciem venti: et angelus Domini coarctans eos.
Fiat viae illorum tenebrae, et lubricum: et angelus Domini persequens eos.
Quoniam gratis absconderunt mihi interitum laquei sui:
supervacue exprobraverunt animam meam.
Veniat illi laqueus quem ignorat;
et captio quam anscondit, apprehendat eum:
et in laqueum cadat in ipsum.
Anima autem meam exsultabit in Domino:
et delectabitur super salutari suo.

---

EXORCISMVS
Exorcizamus te, omnis immundus spiritus,
omnis satanica potestas,
omnis incursio infernalis adversarii,
omnis legio, omnis congregatio et secta diabolica,
in nomine et virtute Domini Nostri Jesu + Christi,
eradicare et effugare a Dei Ecclesia,
ab animabus ad imaginem Dei conditis
ac pretioso divini Agni sanguine redemptis + .
Non ultra audeas,
serpens callidissime,
decipere humanum genus,
Dei Ecclesiam persequi,
ac Dei electos excutere et cribrare sicut triticum + .
Imperat tibi Deus altissimus + ,
cui in magna tua superbia te similem haberi adhuc praesumis;
qui omnes homines vult salvos fieri et ad agnitionem veritaris venire.
Imperat tibi Deus Pater + ; imperat tibi Deus Filius + ;
imperat tibi Deus Spiritus Sanctus + .
Imperat tibi majestas Christi, aeternum Dei Verbum, caro factum + ,
qui pro salute generis nostri tua invidia perditi,
humiliavit semetipsum factus hobediens usque ad mortem;
qui Ecclesiam suam aedificavit supra firmam petram,
et portas inferi adversus eam nunquam esse praevalituras edixit,
cum ea ipse permansurus omnibus diebus usque ad consummationem saeculi.
Imperat tibi sacramentum Crucis + ,
omniumque christianae fidei Mysteriorum virtus +.
Imperat tibi excelsa Dei Genitrix Virgo Maria + ,
quae superbissimum caput tuum
a primo instanti immaculatae suae conceptionis
in sua humilitate contrivit.
Imperat tibi fides sanctorum Apostolorum Petri et Pauli, et ceterorum Apostolorum + .
Imperat tibi Martyrum sanguis, ac pia Sanctorum et Sanctarum omnium intercessio +.
Ergo, draco maledicte et omnis legio diabolica,
adjuramus te per Deum + vivum,
per Deum + verum,
per Deum + sanctum,
per Deum qui sic dilexit mundum,
ut Filium suum unigenitum daret,
ut omnes qui credit in eum non pereat, sed habeat vitam aeternam:
cessa decipere humanas creaturas,
eisque aeternae perditionýs venenum propinare:
desine Ecclesiae nocere,
et ejus libertati laqueos injicere.
Vade, satana, inventor et magister omnis fallaciae, hostis humanae salutis.
Da locum Christo, in quo nihil invenisti de operibus tuis;
da locum Ecclesiae uni, sanctae, catholicae, et apostolicae,
quam Christus ipse acquisivit sanguine suo.
Humiliare sub potenti manu Dei;
contremisce et effuge,
invocato a nobis sancto et terribili nomine Jesu,
quem inferi tremunt,
cui Virtutes caelorum et Potestates et Dominationes subjectae sunt;
quem Cherubim et Seraphim indefessis vocibus laudant,
dicentes: Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth.

V. Domine, exaudi orationem meam.
R. Et clamor meus ad te veniat.
[si fuerit saltem diaconus subjungat V. Dominus vobiscum.
R. Et cum spiritu tuo.]

Oremus.
Deus coeli, Deus terrae, Deus Angelorum,
Deus Archangelorum, Deus Patriarcharum, Deus Prophetarum,
Deus Apostolorum, Deus Martyrum, Deus Confessorum,
Deus Virginum, Deus qui potestatem habes
donare vitam post mortem, requiem post laborem;
quia non est Deus praeter te,
nec esse potest nisi tu creator omnium visibilium et invisibilium,
cujus regni non erit finis:
humiIiter majestati gloriae tuae supplicamus,
ut ab omni infernalium spirituum potestate, laqueo, deceptione et nequitia
nos potenter liberare, et incolumes custodire digneris.
Per Christum Dominum nostrum. Amen.

Ab insidiis diaboli, libera nos, Domine.
Ut Ecclesiam tuam secura tibi facias libertate servire, te rogamus, audi nos.
Ut inimicos sanctae Ecclesiae humiliare digneris, te rogamus audi nos.
Et aspergatur locus aqua benedicta.

Specimina Latinitatis ritualis

LIBER SACRAMENTORUM ROMANAE ECCLESIAE OMNIUM VETUSTISSIMUS
S. LEONI PAPAE IN VULGATIS TRIBUTUS

XXI. IV IDUS AUGUSTI. Natale sancti Laurentii.
oratio
I. Deus, qui nos sanctorum martyrum munitione conservas,
da Ecclesiam tuam digne talium celebrare solemnia,
et illos tibi jugiter supplicare pro nobis.
Per, etc.

praefatio
Vere dignum.
Praevenientes natalem diem beati Laurentii,
qui levita simul martyrque venerandus
et proprio claruit gloriosus officio,
et memoranda refulsit passione sublimis.
Per, etc.

Sumpsimus, Domine, pignus redemptionis aeternae.
Sit nobis, quaesumus, intervenientibus sanctis tuis,
vitae praesentis auxilium, pariter et futurae.
Per, etc.

Adesto, Domine, populo tuo,
et quem sanctorum tuorum tribuis frequentationibus interesse,
protectione perpetua fac securum. Per, etc.

II. Item alia.
Concede nobis, Domine, gratiam tuam
in beati Laurentii martyris celebritate multiplicem,
ut de tanti agone certaminis discat populus Christianus
et firma solidari patientia,
et pia exsultare victoria. Per, etc.

Pro beati Laurentii martyris passione veneranda,
hostias tibi, Domine, suppliciter immolamus,
ejus oratione placituras, pro cujus meritis offeruntur. Per, etc.

Vere dignum. Et tuam magnificentiam propensius exorare,
qui nobis hunc diem sancti Laurentii martyrio tribuisti venerandum,
quem ita omni genere pietatis imbueras,
ut idem tibi ara atque sacrificium,
idem sacerdos esset et templum. Per, etc.

Satiasti, Domine, familiam tuam muneribus sacris.
Ejus, quaesumus, semper interventione nos refove,
cujus solemnia celebramus. Per, etc.

Omnipotens sempiterne Deus,
Ecclesiae tuae votis propitiatus aspira,
ut beati Laurentii martyris meritis adjuvetur,
cujus passione laetatur. Per, etc.

III. Item alia. Magnificasti, Domine sanctos tuos suscepta passione pro Christo.
Praesta, quaesumus, ut, etc.

Vere dignum. Quoniam tu es omnium sanctorum insuperabilis fortitudo,
qui inter mundanae conversationis adversa,
praecipua nos beatorum martyrum glorificatione solaris,
et ad sublimia exempla patientiae,
triumpho nos sancti Laurentii,
quem hodie celebramus, accendis. Per, etc.

Repleti, Domine, donis tuis in tuorum festivitate sanctorum,
praesta, ut haec sancta mysteria,
quae celebramus votis, experiamur auxiliis. Per, etc.

IV. Item alia.
Suscipe, quaesumus, Domine, munera pro sanctorum tuorum commemoratione exsultanter oblata, et quod illos fecit passione gloriosos, nos devotione reddat innocuos. Per, etc.

Vere dignum. Quoniam tuis donis atque muneribus, beati Laurentii martyris passionem hodierna solemnitate veneramur, qui pro confessione Jesu Christi Filii tui diversa supplicia, spiritu fervente, suscipiens, subjectos ignes, et crudeli ingenio persequentum mutata tormenta, immutabili virtute superavit, ac fluentibus membris, solida parte victor mente permansit. Per, etc.

Excita, Domine, in Ecclesia tua Spiritum cui sanctus Laurentius levita servivit, ut, eodem nos replente, studeamus amare quod amavit, et opere exercere quod docuit. Per, etc.

V. Item alia.
Accepta tibi sit, Domine, nostrae servitutis oblatio, et salutaris nobis, beati Laurentii precibus, pro cujus commemoratione defertur, existat. Per, etc.

Vere dignum. Quo pietatis officio, pro solemnitate sancti Laurentii martyris, sacrificium tibi laudis offerimus, quia tua factum est operante virtute, ut nullis calumniis impiorum, nulla saevitia persequentum, nulla dirarum atrocitate poenarum, vir tuo ignitus Spiritu vinceretur. Per, etc.

VI. Item alia.
Oblata tibi, Domine, munera populi tui pro tuorum honore sanctorum suscipe propitius, quaesumus, et eorum nos intercessione sanctifica. Per, etc.

Vere dignum. Beati Laurentii annua vota repetentes. Qui dispensator egregius, et usque ad sanguinem, nominis tui confessor eximius, simul in alendis pauperibus, ecclesiasticae pietatis et testificationis Filii tui Domini nostri, praebuit martyr beatus exemplum. Per, etc.

Adesto, Domine, supplicationibus nostris, et intercessione sancti Laurentii martyris tui, perpetuam nobis misericordiam benignus impende. Per, etc.

VII. Item alia.
Accipe, quaesumus, Domine, munera dignanter oblata, et beati Laurentii suffragantibus meritis, ad nostrae salutis auxilium provenire concede. Per, etc.
Vere dignum. Et pro honore beati Laurentii martyris tui hostias tibi laudis offerimus. Per, etc.
Repleti gustu gratiae tuae, et coelestis mensae dulcedine vegetati, gratias tibi referimus. Per, etc.

---

Uso strategico del relativo

---

HOME PAGE

Scrivi

LAROSA
Home Page