M A G G I O

I N D E X

1 TONKIN. Un'affascinante storia missionaria Alex.de Rhodes

2 che si configura... Alex.de Rhodes

3 come "Una chiesa senza preti" Alex.de Rhodes

4 e soccombe come la Roma delle Catacombe. Alex de Rhodes

5 Ridimensioniamo la HISTORIA: prima, con XERSE .... Seneca

6 Poi con Alessandro... e con Cesare e Pompeo ! Seneca

7 Chiamate i pompieri: un monastero belga in fiamme... Guibertus

8 ...che bruciava ancora (a Gembloux, 1131) Guibertus

9 Altri dolorosi incendi: Canada 1650, Madrid 1911 ! Du Creux,+ N.N.

10 Tolle grabatum tuum et ambula: prosa nella Vulgata... Vulgata

11 ma... esametri virgiliani nel VIDA (La Cristiada). Vida

12 Quando un giovane Petrarca...! Petrarca

13 Girava tra Bologna, Avignone, la Valchiusa... Petrarca

14 e vi fissava volentieri la residenza Petrarca

15 Facciamo nella Liguria una visita a casa DORIA Sigonius

16 Che erano un pò dovunque ! Sigonius

17 Nella Romagna un Patrono... un tantino singolare Sigonius

18 Gli anni a due 00 sono uguali agli altri ? Sigonius

19 Singolari le torri di Bologna, viste dal di dentro ! Sigonius

20 Suggestive digressioni senza uscire da Bologna Sigonius

21 Un omaggio riservato al Morcellus Schiassius

22 Ora troveremo a FIRENZE il suo Brunelleschi. Bart.Scala

23 E faremo oggi una cappatina in Campania col Petrarca. Petrarca

24 Una visita al Cordara ormai disoccupato a Roma... Cordara

25 ...e forse con l'ulcera di duodeno, Cordara

26 ci regala, patetico, i suoi riccordi. Cordara

27 Cambiamo aria: una legazione germanica tra i baschi Federico II

28 congelata o quasi dalla nevicata del secolo ! idem

29 e da quei furbi contadini che gli assistono. idem

30 Una "pesca miracolosa" (in Boemia e Brasile) Balbin + Beretarius

31 Ecco a voi: la Pulcella di Orleans, Giovanna d'Arco Mariana

MAGGIO 1

Il TONKINO vi offre

un'affascinante avventura missionaria.

L’episodio che ora troverete qui in tre giornate di seguito corrisponde ad un triennio finito nel marzo 1629, ed è superfluo che vi racconti io neanche una sintesi di quello che essi rac-contarono ai bravi latinisti che riversarono quel poema religioso nel latino per ghiotta lettura dei contemporanei.

E’ proprio questo il motivo di fondo di tutta questa Antologia: offrire in originale latino quello che in latino leggevano i nostri "maiores". Servirà questa lettura almeno per quegli che, conosciuta a stento la grammatica latina, la stanno ormai dimenticando. L'assuefazione a questa facile lettura restituirà loro almeno il gusto sufficiente per "tenersi in forma".

Ormai i responsabili delle nostre nazioni, sotto l'incalzare dei nuovi e urgenti bisogni culturali che ci stanno soffocando, non sanno come trattare il Latino, e lasciano morire di inedia i tantissimi tesori che in esso si sono riversati per secoli, non essendo bastevole quella superficialissima vernice che un palinsesto ufficiale di materie non escluderà mai del tutto dalla nostra "maturità".

Troverete qui almeno 4 giornate di scintillante lettura.

Incominciamo dal Caput XXXI del libro II,

degli Historiae Tunchinensis libri II. Lugduni 1652

(quindi un’edizione che forse i protagonisti hanno divulgato in vita).

In ea igitur rerum perturbatione,

licet neophyti omnibus subeundis periculis

constantissime se obiicerent,

nobis tamen consultius visum est

ab amantissimis hominibus

omnia malorum imminentium incommoda in nos derivare,

- et carere potius omni domicilio

- et per fluminum alveos exigua cymba ultro citroque commeare,

quam christianos fortunis omnibus evertere.

Cum enim compertissimum vulgo esset Regio nos mandato

e totius Regni finibus amandatos esse,

neque ulla auctoritate publica edictum illud rescissum fuisset,

simul ac nos aliqui neophyti admittebant in domos suas,

ii, tamquam perduelles et voluntatis Regiae contemptores,

severissimis statim mulctabantur poenis,

praesertim iactura bonorum omnium.

Imo et nobis, tametsi ethnici nihil palam inferre audebant molestiae,

saepius tamen domos ubi morabamur,

ac nos etiam impune lapidabant.

Quae mala ut prohiberentur, nobis habitatio ipsa fluminum,

tametsi ob frigora et procellas eo anni tempore ingruentes,

erat perincommoda, optabilior tamen videbatur.

Huic tam acerbo incommodo accedebat etiam cumulus maximus

ex summa inopia et rerum omnium necessariarum penuria.

Cum enim de commeatu ad annum dumtaxat unum

nobis Amacai admodum parce provisum esset,

annus autem abhinc ageretur tertius, in extremas devenimus angustias;

nam a christianis, quamvis eximie benevolis

et ad oculos etiam ipsos eruendos paratissimis,

hactenus nihil prorsus petitum erat subsidii;

atque ad nihil deinceps postulandum mentem obfirmaveramus,

apostolicum illud ipsi saepe occinentes: NOLUMUS VESTRA, SED VOS.

Id quod etiam mirabantur tantopere ut

eo saepius adducto argumento

fidei nostrae sanctitatem ethnicis ingererent:

vera omnino esse quae ab hominibus illis praedicarentur,

qui nullius commodi sui causa, nullius lucri spe advenissent

e regionibus adeo dissitis,

per tam difficiles terrarum et marium tractus,

suis semper expensis,

atque iisdem etiam apud ipsos tenuissime victitassent.

Id quod audientes non raro ethnici,

ad fidem amplectendam adducebantur.

Sed ne tamen omnia illa summae benevolentiae ac caritatis in nos

videremur despicere argumenta,

atque illorum fructu alios egentes privare,

eximia quaedam multis in locis amplissimaque nosocomia erecta erant,

in quibus catechistae alerentur

et pauperibus aegrotantibus ministrarent.

MAGGIO 2

Sta nascendo una chiesa nel Tonkino (2)

( Continuatur )

Cum enim aliqua saepe offerrent neophyti omnis generis donaria,

hortabamur eos etiam atque etiam

ut ea ipsa in usum pauperum erogarent,

nobis Amacao, unde veneramus,

sufficientem commeatum allatum iri !

Atque hoc sane institutum nostrum

alendi catechistas ex huiusmodi eleemosynis

universae huic Ecclesiae ac nobis etiam ipsis fuit percommodum,

quippe hactenus centum huiusmodi operarios eximios habuimus,

qui se totos Deo et Ecclesia huius commodis devoventes,

strenuosissime cum nostris ad hanc diem laborant

et animarum negotium eximie promovent.

Eo igitur tempore, cum exhausto penitus viatico,

rerum omnium egestate premeremur,

neque tamdiu exspectata Lusitana navis adventaret,

nihil dubium nobis fuit quin

a christianorum in Urbe Regia degentium caritate,

aliquod summae inopiae nostrae remedium quaerendum esset.

Antonium igitur cum epistolis eo mittimus,

in quibus exposita inopia illa nostra,

postulabamus -aut eleemosynae aut mutui nomine- aliquid subsidii.

Properavit illico Antonius redditisque litteris

hortabatur etiam ipse christianos,

quos nostri amantiores esse probe noverat,

ut petitam opem ferre maturarent,

darent prolixe de suis divitiis

ad alendos eos a quibus caelesti gratiae thesauro ditati essent.

Illi vero ad miseriae huius nostrae commemorationem pie illacrimantes,

collecta confestim paucorum nummorum stipe,

redire ad nos Antonium iubent pollicenturque

se venturos postea cum copioso ad longum tempus commeatu.

Enituit autem praesertim tum temporis

eximia Monicae cuiusdam pauperculae pietas,

quae, de sua etiam penuria, decem aureos ad nos dono misit.

Verum quo intervallo profectus in Regiam est Antonius,

tantae tempestates pluviaeque obortae sunt

ut cymbam illam nostram,

satis alioqui fragilem et annosam, undique quaterent,

et nos in ea conclusos molestissimis affligerent incommodis,

atque ad extrema etiam pericula deducerent.

Sed nemo tamen in omnibus illis pagis reperiebatur,

qui nos in suam domum auderet evocare,

quod male sibi metuerent ab ethnicis,

qui nostra necdum calamitate satiati, augebant moerorem,

qua minis, qua contumeliis,

immo et creberrima lapidum grandine impetebant !

Cum autem exundarent e suis alveis undique flumina

et totam qua latissime patet opplerent regionem,

ibat cymba sine arte, sine duce, per incertos tramites,

et in ipsis campis, tantum non naufraga, fluctuabat.

Versabatur tunc in tuguriolo ad radices montium Simeon quidam,

eximiae virtutis thesauris ditissimus

sed rerum aliarum omnium egentissimus.

Ille, ut audivit quam afflictae tunc essent res nostrae,

misit ad nos illico fratrem qui domunculam hanc suam offerret:

tenuissimam illam quidem esse ac vilissimam,

sed commodiorem sane fore quam

medios illos fluctus in quibus iactaremur potius quam habitaremus.

Nihil sibi ab ethnicorum furore metuendum esse,

quem sua paupertas ab omni eorum impetu defenderet !

Nobis hospitalitas illa viri humanissimi

fuit, prout sane debuit, iucundissima,

et recepimus nos ex imbrium et fluctuum incommodissimo habitaculo,

in exiguum illud mapale,

quod nobis, propter mala quae praecesserant,

eximii cuiusdam palatii speciem habere videbatur.

Integrum autem illud nobis Simeon relinquens

secessit cum tota familia.

MAGGIO 3

TONKINO

Ancor più bello il capitolo XXXV,

Nel quale, decisa la pacifica ma definitiva cacciata dal Tonchino, i missionari ci provano a lasciar organizzata UNA CHIESA SENZA PRETI.

Hic Tunchinensis Ecclesia status erat,

in qua fundanda et erigenda triennium totum abierat.

Excreverat christianorum numerus ad quinque milia

et laetiora in posterum incrementa

initia spondebant adeo prospera.

Verum ubi Rex intellexit

discessuram esse propediem Lusitanam navim,

misso legato, severe denunciavit

ut ea nos quoque Amacaum repeteremus.

Eo tristissimo nuncio perculsi statim iudicavimus

conclamatam penitus rem esse,

quod praeclusi nobis essent omnes aditus ad Regem,

agentibus id praesertim regiarum uxorum custodibus eunuchis,

quod vererentur ne, si diutius illic retineremur,

christiana sacra Rex ipse amplecteretur,

uxorumque abiecto grege, ipsi aula pellerentur !

Cum ergo ad discessum quinque aut sex dumtaxat superessent dies,

totum hoc tempus in expiandis paenitentia peccatis

ponendum duximus,

tantique ad remedium hoc salutare fiebant concursus

ut neque diu neque noctu vacare unquam licuerit

unius etiam horulae spatio ad quietem.

Cum autem lugerent inconsolabiliter neophyti

ac discessu nostro ruituram putarent

tot laboribus erectam

Tunchinensis Ecclesiae molem praeclarissimam,

statuerunt tamen suae singulis saluti prospicere,

ac quando nostrorum copia deinceps nulla futura erat

per quos de divinis rebus erudirentur, abiecerunt animum

ad catechistas affinibus ac cognatis suis tradendos in matrimonium,

ut hac arte paratos semper haberent homines

a quibus divini verbi pabulo nutrirentur.

Quo consilio

nihil poterat Tunchinensi Ecclesiae accidere perniciosius,

quippe, avulsis columnis, ruere statim aedificium totum necesse erat.

Huic autem tam gravi malo ut viam omnem praecluderemus,

unum tunc occurrit remedium:

ut catechistae illi omnes, ut erant optimi et piissimi,

publice in Ecclesia iurarent uxore se carituros

donec advenirent iterum patres,

qui christianorum curam susciperent.

Idque, postquam ipsis significavimus

et totam consilii nostri rationem exposuimus,

lubentisimis illi animis excepere,

nihil sibi esse posse optatius, nihil gratius

quam Deo et Ecclesiae suam omnem et vitam et operam devovere.

Illo igitur die quo postremum christianos in ecclesia eramus allocuturi,

accesere ad altare, finito missae sacrificio,

primarii tres catechistae, Andreas, Franciscus, Ignatius;

piissimeque in genua procumbentes

et manu ad sacrum Evangeliorum volumen apposita,

spectante ac stupente universo coetu,

sollemni iuramento se obstrinxerunt, cuius triplex erat caput:

‑ primum quod, saltem donec haberent Tunchinenses christiani

sacerdotes per quos iuvarentur,

ipsi ab omnibus prorsus nuptiis abstinerent;

‑ alterum, quod nullum ipsi deinceps habituri essent peculium,

sed quidquid a fidelibus usquam oblatum esset,

id semper totum in communes usus conferrent;

‑ tertium, obtemperaturos se deinceps illi

quem nos ad id munus elegissemus.

In haec verba primus omnium Franciscus

clarissima voce formulam totam pronunciavit,

deinde Andreas, agmen clausit Ignatius.

Tanta omnes constantia orisque ac vultus totius hilaritate,

ut in lacrimas universa corona solveretur:

quartum etiam illis adiunximus temporalium rerum curatorem,

Antonium illum fidelissimum et strenuissimum sane hominem,

qui toto triennio (1627‑1630)

in summis rerum ac temporum difficultatibus

nobis semper amantissime adhaeserat.

Quae iurandi caerimonia sollemni ritu celebrata

tantam in omnium animis

ingeneravit erga catechistas reverentiam et amorem,

ut eos deinceps tamquam patres et magistros

summi aeque ac infimi coluerint,

ad omnes eorum nutus obsequi parati

et ad suppeditandas res vitae necessarias liberalissimi.

MAGGIO 4

Das ist eine Katastrophe !

Fiat tamen, Domine, voluntas tua !

Hanc autem auctoritatem et benevolentiam

ipsi praeclarissimis virtutum omnium exemplis

magnifice confirmabant, immo

et plures etiam alios ad idem vitae institutum postea traxere,

adeo ut nunc temporis (liber editur anno 1652)

CENTUM HUIUSMODI NUMERENTUR OPERARII,

qui tota Tunchinensi ditione varie dispersi,

rem christianam hactenus incredibiliter promovent.

Quibus omnibus sic rite constitutis,

supererat ut Tunchinensibus nostris optimis,

POSTREMA DAREMUS MANDATA

ultimumque illos salutaremus.

Atque id sane quibus utrimque lacrimis

quove sensu animi perfecerimus non est difficile conicere.

Commendavimus illos imprimis optimo Parenti ac Tutori Christo,

cuius in sinu ac amore omni reliqua vita suavissime conquiescerent.

Deinde catechistarum etiam nostrorum curae ac vigilantiae;

demum postulavimus ut nostri memores et amantes viverent

precesque pro nobis aliquas effunderent ad Deum.

Illi autem intercludente quidem vocem dolore,

sed amore tamen ora reserante,

agebant pro tot susceptis laboribus gratias

quantas maximas capere poterat animus, solitudinem suam lugebant,

pollicebantur aeternam acceptorum bonorum recordationem.

Id quod tam sincere ac ex animo sunt polliciti,

ut ab annis iam viginti morem illum commendandi nos Deo

nulla die intermiserint.

Semper enim, mane ac vespere,

domi privatim et dominicis ac festis diebus publice in ecclesia,

constitutas fundunt pro nobis preces.

In eo igitur articulo expetebant universi atque a nobis

cupidissime postulabant ut liceret usque ad navim exeuntes comitari,

sed uni hoc Francisco visum est concedere,

reliquos, impertita benedictione amantissima,

VALERE ac abire iussimus.

Nos autem, postquam discessimus,

ex itinere saepissime a multis evocabamur:

quorum audiendis confessionibus danda erat opera.

Multi baptismo tingi exoptabant. Deduxit nos videlicet in hospitium

atque omni humanitatis officio prosecutus est PAULUS ille (Chebo),

toties ob insignem pietatem a me nominatus,

multisque oblatis quos ad christianam fidem imbuerat,

locum etiam in domo sua designavit

in quo aedificaturus esset statim ecclesiam,

et venturis patribus habitationem commodissimam.

Expectabant nos praeterea cupidissime,

in oppido Chebec, quod mari adiacet, Thomas et Elizabetha.

Paraverant videlicet 80 catechumenos quos baptismo expiari voluere.

Ac demum, post alios plerosque, ubi commodum erat,

opportunis monitis confirmatos,

devenimus tandem ad Portum Reginae,

in quo aderant Lusitani, parati ad navigandum.

Sed plurimi nos hoc etiam in loco christiani operiebantur,

qui ad expiandas confessione conscientias huc accurrerant;

immo non pauci baptismum postulabant,

quos ad fidem amplectendam neophyti duo, Paulus et Antonius,

eximia vitae sanctitate ac salutaribus praeceptis induxerant.

Cum igitur necesse iam fuit navim conscendere,

ultimum erat ut Franciscum etiam, qui nos hucusque

per miliaria circiter ducenta

innumeris officiis devinxerat, a nobis avelleremus.

Tum vero quibus ille lacrimis, imo eiulatibus,

orbitatem suam deflere coeperit, non dicam.

Nobis autem sincerum animi dolorem intuentibus,

similes ex oculis fluebant amoris fletus.

Erumpebat videlicet in voces moerore plenas

et miserandum in modum vociferabatur

cui amantissimi patres miserum filium relinqueremus,

obtestabaturque ut Amacaum usque illum venire pateremur.

Gravius morte supplicium esse avelli a nobis !

Nos autem vicissim blandissime illum consolati,

ostendebamus quantopere necessarius tum esset novello gregi

quem, discedentibus nobis, TOTUM ipsius curae

IESUS CHRISTUS, Supremus Pastor, committeret !

Affuturam benignissimam eius opem,

ac nos omni cura provisuros

ut brevi novos in ea vinea cerneret operarios.

Sicque dimisso illo, vela fecimus.

MAGGIO 5

Ridimensioniamo la STORIA !

A cominciare da SERSE e ALESSANDRO

Curioso che il cronista più decisamente allergico ai panegirici sia a tanti secoli di distanza da quei GRANDI che la storiografia sembrava aver definitivamente consacrato. Io mi stavo promettendo di poter catalogare tutta una serie di abbattimenti delle grandi statue... e alla fine mi trovo incapace di concedere le sole due PAGINE che mi restavano oggi disponibili, ad un argomento che -per Seneca- richiederebbe tutta una grossa enciclopedia !

Quando il nostro "inviato speziale" è LUI, non un giornalista, bensì un moralista, sarà egli il primo a mettere le mani avanti e a dirmi che DUE personaggi non sono sufficienti, nemmeno per risalire al tradizionale proverbio: AB UNO DISCE OMNES.

Incomincierà qui da SERSE, ma poi si soffermerà su ALESSANDRO e... non poteva dimenticarli, i loro imitatori entro casa nostra: POMPEO e CESARE...

La lezione, LUI, Seneca, l'offre gratis ai "maturandi".

Il brano scelto ha dimenticato il famoso raduno dello Stato Maggiore di SERSE, nel quale Demarato gli aveva aperto gli occhi con quella "evidente" profezia, che cioè, dopo 50 anni, di tutta quella valanga di soldati neppure UNO sarebbe superstite !

Itaque Xerses gratias Demarato egit, quos solus ille VERUM dixisset,

et permisit petere quod vellet.

Petivit enim (Xerses) ut SARDES, maximam Asiae civitatem,

curru vectus intraret, rectam capite tiaram gerens:

id solum datum regibus !

Gustiamoci ora questo episodio di colore asiatico, senza dimenticare che non troppo lontano ci sono la famigerate TERMOPILE, nelle quali la STORIA ha collocato altro episodio di analoga potenzialità riflessiva.

SENECA, lib.VI De Beneficiis, XXXI, 1-5

Cum bellum Graeciae indiceret Xerses,

animum tumentem oblitumque quam caducis confideret,

nemo non impulit.

ALIUS aiebat non laturos nuntium belli

et ad primam adventus sui famam terga versuros.

ALIUS nihil esse dubii

quin illa mole non VINCI solum Graecia, sed OBRUI posset.

Magis verendum ne vacuas desertasque urbes invenirent

et profugis hostibus vastae solitudines relinquerentur

non habituris ubi tantas vires exercere possent.

ALIUS vix illi rerum naturam sufficere

angusta esse classibus maria, militi castra,

explicandis equestribus copiis campestria;

vix patere caelum satis ad emittenda omni manu tela !

Cum in hunc modum multa undique iactarentur,

quae hominem nimia aestimatione sui furentem concitarent,

Demaratus Lacaedemonius solus dixit

IPSAM ILLAM -QUA SIBI PLACERET- MULTITUDINEM

INDIGESTAM ET GRAVEM

METUENDAM ESSE DUCENTI !

Non enim VIRES habere, sed PONDUS;

IMMODICA numquam regi posse,

nec diu durare quidquid regi non potest.

In primo -inquit- statim monte,

Lacones obiecti dabunt sui experimentum.

Tot ista gentium milia trecentis morabuntur !

Haerebunt in vestigio fixi,

et commissas sibi angustias armis tuebuntur,

corporibus obstruent; tota illos Asia non movebit loco;

tantas minas belli et paene totius generis humani ruentis impetum,

paucissimi sistent !

MAGGIO 6

ALEXANDER tumidissimum animal ?

vesanus adulescens ?

Questa seconda cronaca è ancora più crudele in Seneca. Proviene essa pure dal suo De Beneficiis (I, XIII), ma ricompare ancor più carica negativa nella Lettera 94 Ad Lucilium). Avremo cioè qui una doppia condanna, e perciò un testo più lungo. Quindi, a lui direttamente la parola.

Urbem cuidam Alexander donabat,

vesanus et qui nihil animo nisi grande conciperet.

Cum ille cui donabatur, se ipse mensus, tanti muneris invidiam refugisset,

dicens non convenire fortunae suae:

" Non quaero -inquit- quid te accipere deceat, sed quid me dare!"

Animosa vox videtur esse et regia, cum sit stultissima.

Nihil enim per se quemquam decet:

Refert QUIS DET, CUI, QUANDO, QUARE, UBI... et cetera,

sine quibus facti ratio non constabit.

Tumidissimum animal, vesanus adulescens, vox stultissima...!

Cum victor Orientis animos supra humana tolleret,

Corinthii per legatos gratulati sunt et CIVITATE illum sua donaverunt.

Cum risisset hoc Alexander officii genus, unus ex legatis:

" Nulli -inquit- civitatem umquam dedimus alii, quam TIBI et HERCULI".

Libens accepit non dilutum honorem

et legatos invitatione aliaque humanitate prosecutus, cogitavit

non QUI sibi civitatem darent, sed CUI dedissent:

et homo gloriae deditus, cuius nec naturam nec modum noverat,

HERCULIS LIBERIque vestigia sequens,

ac ne ibi quidem resistens ubi illa defecerant,

ad socium honoris sui respexit a dantibus,

tamquam caelum, quod mente vanissima complectebatur, teneret,

quia HERCULI aequabatur !

Quid illi simile habebat vesanus adulescens,

cui pro virtute erat felix temeritas ?

HERCULES nihil sibi vicit;

orbem terrarum transivit non concupiscendo,

sed iudicando quid vinceret,

malorum hostis, honorum vindex, terrarum marisque pacator !

At hic a pueritia LATRO GENTIUMQUE VASTATOR,

tam hostium pernicies quam amicorum,

qui supremum BONUM duceret TERRORI ESSE CUNCTIS MORTALIBUS,

oblitus non ferocissima tantum, sed ignavissima quoque animalia,

timeri ob malum virus....

Quae sequuntur, ex eodem sunt Seneca, sed ex Epist. Ad Luc.94

Agebat infelicem ALEXANDRUM furor aliena vastandi,

et ad ignota mittebat.

An tu putas sanum qui a Graeciae primum cladibus,

in qua eruditus est, incipit ?

Qui, quod cuique optimum est eripit,

Lacedaemona servire iubet, Athenas tacere ?

Non contentus tot civitatium strage

-quas aut vicerat Philippus aut emerat-

alias alio loco proicit,

et toto orbe arma circumfert;

non subsistit usquam lassa crudelitas,

inmanium ferarum modo

quae plus quam exigit fames mordent !

Iam in unum REGNUM multa regna coniecit,

iam Graeci Persaeque eumdem timent,

iam etiam a Dareo liberae nationes iugum accipiunt:

it tamen ultra Oceanum Solemque,

indignatur ab Herculis Liberique vestigiis victoriam flectere;

ipsi NATURAE vim parat !

Non ire ille vult, sed non potest stare.

Non aliter quam in praeceps deiecta pondera,

quibus eundi finis est IACUISSE.

Ne Gnaeo quidem POMPEIO externa bella ac domestica

visus aut ratio suadebat,

sed insanus amor magnitudinis falsae.

Modo in Hispaniam et Sertoriana arma,

modo in colligandos piratas ac maria pacanda vadebat:

haec praetexebantur causae... ad continuandam potentiam !

Quid illum in Africam, quid in Septemtrionem,

quid in Mithridatem et Armeniam et omnes Asiae angulos traxit ?

Infinita scilicet cupido crescendi

cum sibi uni parum MAGNUS videretur !

Quid C.CAESAREM

in sua fata pariter ac publica inmisit ?

Gloria et ambitio, et nullius supra caeteros eminendi modus.

UNUM ANTE SE ferre non potuit

cum Respublica SUPRA SE duos ferret !

MAGGIO 7

Da far accapponare la pelle !

Un Monastero in fiamme. In Belgio (anno 1137)

Superflua ogni altra introduzione. Troverete dentro tutto il necessario; e forse l'avete indovinato se avete posato lo sguardo sulle prime righe...! Un buon monaco (GUIBERTUS nomine, del Monasterium Gemblacense -Gembloux, nella linea divisoria tra Lovanio e Namur, nel Belgio)- ci racconterà come le contrapposte e infiammate ostilità di un Duca e di un Conte, non finiranno nemmeno con l'incendio della sua Abbazia. Pagine cupe, indubbiamente, ma bisogna pur riconoscere che il filtro del latino e il peso catartico della storia sopportano anche maggiori dosi di orrori.

Metterò la parola FINE proprio al momento "preromantico", nel quale il monaco Guibertus, certamente primo Abate post combustionem, lascia scivolare il suo patetico sguardo sulle desolate rovine dei vecchi chiostri, che non offrono ormai nemmeno un riparo per sedersi a ricordare e piangere !

Expediam paucis, si tamen prae dolore sufficiam,

lacrimabilem causam gemitus et tristitiae circumvallantis me,

hoc est miserabilem ruinam et destructionem ecclesiae nostrae,

in qua fere usque ad mortem periclitatus sum.

Oppidum nostrum in confinio

Lovaniensis Ducatus et Namurcensis Comitatus

situm esse dinoscitur,

quod ei saepius factum est in laqueum et eversionem et scandalum,

et ad insidias sanctificationi et in diabolum malum !

Orta itaque nuper simultate inter Ducem et Comitem,

Comes idem improvise illud cum exercitu suo circumdedit et,

immisso igne in munita, omnia penitus depopulatus est.

Cum vero nihil tale timeretur,

flabris ventorum qui vehementissimi insurgebant subvehentibus,

favillae flammantes per cuncta oppidi interiora dispersae sunt,

et ita totum simul et Oppidum et Monasterium,

ferventissimo incendio consumptum est, ut in oppido

nulla domus praeter duas humillimas recenti humo obductas

et in claustro ne una quidam officina inusta remaneret.

ANALECTA VINDOBONENSIA Tomus I, pp.927‑930

MAGGIO 8

L'incendio di Gembloux (1131)

(continuatur)

Non è questo il momento di alleggerire la vostra lettura quotidiana, intercalandovi a questo posto una delle solite barzellette. Rispettiamo almeno con una pausa di silenzio la drammatica sobrietà di questo resoconto, che poi si è ripetuto tante altre volte nella nostra storia... anche moderna.

E il pensiero va, poichè a Gembloux si trattava di Benedettini, al fatale destino di Montecassino, in

tempi cronologicamente più assetati di "conquiste civili".

Vi offro qui, soltanto come riempitiva, una provocatoria domandina: avreste potuto leggere oggi

questo resoconto (che linguisticamente sembra modernissimo) se il buon monaco Guibertus

avesse preferito stilarlo nel francese o nel fiammingo di quei tempi? Il LATINO invece, poichè

sotratto all'usura della vita reale, resta immortale nella sua limpidezza sorgiva -a tutt'oggi lo parliamo

e scriviamo come se i nostri ascoltatori fossero i contemporanei di Cicerone o Tito Livio!-.

Senza perciò intaccare la sua sopravvivenza diretta nell'Italiano, Spagnolo e Francese, che ne sono

una derivazione diretta, operata senza il trauma di una esplicita legge accademica; le Accademie

nazionali infatti sono intervenute soltanto a rilento, per fissare una trasformazione che doveva

dare consistenza omogenea alle nostre parlate nazionali.

Rientriamo ora, tra le favillae, nelle ultime scene di Gembloux.

Et ut coepta prosequar, nulla in direptione praedicta,

vel foemineo sexui penitus reverentia,

quin et ipsae mulieres nudae dimitterentur;

nulla omnino lactentibus misericordia exhibita est,

sed et matres vestibus exutae,

et filii ab uberibus matrum distracti,

contra naturae iura

cum maxima parte burgensium in captivitatem traducti sunt.

Itaque hostes, spoliis nostris ditati

et ad propria cum triumpho et tripudio reversi,

laeti pro victoria super miseriis nostris plaudunt hodie,

dicentes quod vix in qualibet ampla civitate

tantas se sperarent inventuros divitias,

quantae apud nos inventae sunt.

In hac quoque destructione

peius mihi aliquid contigit quam in conflagratione:

quoniam et Capella, id est, apparatus Missae,

quem honestissimum habebam,

(et reliquiae quas super aurum et topazion diligebam)

sed et desiderabile oculorum meorum,

id est, Beati MARTINI VITA,

in cuius rhythmica descriptione aliquantulum desudaveram,

et quidquid librorum ab ineunte aetate confeceram,

vestes quoque meae omnes praeter eas quibus indutus eram;

et ut brevi multa colligam,

cum propter infirmitatem alias quietis gratia evectus essem,

OMNIA MEA ab hostibus sublata sunt.

Nunc cum ceteris tantae miseriae sociis

sub dio in parietinis,

"instar nyctocoracis sine tecto" gemens sedeo et fleo,

quoniam versus est in luctum chorus noster.

In maiori ecclesia, utpote homicidiis profanata,

nec legitur nec cantatur,

sed in crypta quadam,

utcunque divinum explemus officium.

Gravabat me quoque vehementius quia et plurimos mecum

inclementia caeli et inaequalitas aëris

nunc aestu, nunc frigore, nunc imbribus saevis et crebris,

tam die quam nocte diversis modis nos affligebant,

cum nulla domorum quibus ab his protegeremur

igne cremata tecta superessent.

Angebar nihilominus maxime quod maius altare,

Apostolorum Petri et Pauli, solemnitate Missarum carebat

a die incensionis templi usque ad introitum meum in Abbatiam,

nemine super illud audente divina celebrare,

eo quod camera testudinis supervolutae,

ligatura cementi propter imbrium infusionem penitus destituta,

ruinam suam et mortem subtus incedentium minari videretur.

Hic etiam non minimum affligor

quod deambulatoria totius Claustri paene omnia,

nullum nisi solius caeli tectum habentia,

toto brumali tempore limo et caeno plena,

possessoribus suis intrandi, sedendi vel quiescendi

opportunitatem nullam praebent...

MAGGIO 9

Un piccolo incendio da ricordare, dal Canada

E altro -da rimpiangere!- a Madrid.

Altri due incendi mi si rendevano presenti mentre ripassavo le due pagine dedicate a Gembloux, ugualmente ricordati in latino. Dell'incendio di Madrid vi darò in pagina 2 le circostanze. Su quello del Canada basti dire che mette fine ad una fiorente missione dei Gesuiti del s.XVII e che poco dopo gli stessi indigeni URONES preferiranno bruciare prima di abbandonare il loro paese alla ferocia degli invasori. Questo ricordo storico, andrà qui ridotto alla sola patetica descrizione del tragico incendio, accaduto nel conventino delle Orsoline di Quebec agli albori della evangelizzazione del Canadà. Lo facciamo volentieri come omaggio alle pioniere dell'apostolato femminile in quelle terre, allora così poco ospitali.

Il fatto è datato al 30 dicembre 165O. E non vi sfugga quella efficacissima "carrellata finale", di sapore cinema tografico, che ci permette di vedere e quasi sentire il silenzioso e rassegnato pianto di suore e giovinette, paralizzate e inginocchiate sulla neve, mentre al calare delle tenebre notturne si va lentamente spegnendo da solo il fatale incendio.

(Prendo il primo da FRANÇOIS DU CREUX,

Historia Canadensis seu Novae Franciae, Libro X.pp.615‑616).

Nocte ea quae paenultimum anni huiusce diem antecessit,

hoc est III Kalendas Ianuarias, per asperitatem frigorum orae canadensis,

monialis illa quae panificio dabat operam,

fovendo fermento in mactra lignea, foculum incluserat,

antequam se cubitum reciperet.

Ut arida materies erat, ignem intra horas aliquot comprehendit.

Is sensim, ut fit, grassatus per vicina,

tectum corripuerat prius quam ab ulla monialium deprehenderetur.

Tandem, crepitantium flammarum sonitu excitatae,

trepide surgunt, tardius quidem illae ad ignes consopiendos,

tempestive satis ad consulendum vitae suae.

Quamquam et permirum visum est, incendii magnitudinem intuentibus

omnes evadere potuisse,

virgunculas praesertim quae in convictu degebant !

Hora erat a media nocte altera cum e flammis in nives cunctae desiliunt.

At non cunctae desides substitere.

Fuere aliquot quae de virgunculis illis sollicitae,

per medias flammas earum complures requisierint,

nec abstiterint prius quam collocassent in tuto.

Aliquid etiam e sacra supellectile raptim asportatum.

Caetera, quae annorum decem labor industriaque

ex piorum liberalitate concesserant,

intra unam et alteram horam arserunt:

aedificia, vestes, et quidquid erat praeterea supellectilis...

(concluditur incendium canadense)

Ipsae mediis e nivibus spectantes incendium,

singulari animi aequitate procubuere in genua,

et quae ardebant cuncta

summo rerum Domino ac Moderatori offerre voluerunt,

eo vultus habitu eaque vocis firmitate quae lacrimas Gallis indigenisque,

undique ad luctuosum spectaculum ut fit concurrentibus, elicuerit...

Lacrime per ben altro motivo saranno ora quelle riservate dalla Provvidenza ai Gesuiti della

Casa Professa di Madrid, per via della BIBLIOTECA del Istituto Storico S.J.

Col calendario saremo questa volta al 11.V.1911.

Le circostanze di quest'altro incendio le abbiamo sentito raccontare ai nostri maggiori: scatenatosi

in Spagna l'odio anticlericale agli inizi di una violenta istaurazione del regime repubblicano nel 1931, mentre brucciavano un pò dappertutto centinaia di chiese senza un deciso intervento del nuovo Governo, soffriva la stessa condanna la Casa Professa dei Gesuiti di Madrid, nella cui chiesa erano venerate le reliquie di S.Francesco Borgia, che scomparvero incenerite. Ma dal nostro latinista isoleremo qui soltanto la perdita dei tesori bibliografici che, per gli annali dell'Ordine, avevano in quella casa trovato lo spazio per lo studio e pubblicazione dei nostri Annali.

Si era infatti costituito poco tempo prima a Madrid, con il nome di Monumenta Historica Societatis Iesu, un corpo di scrittori e ricercatori, che erano già riusciti a editare i primi volumi di una ormai monumentale collana, diretta continuazione dello stesso cimento culturale, che poi dovette essere trasferita a Roma (Borgo Santo Spirito, 4) e oggi è presente anche in INTERNET.

Il documento latino che ora stralceremo ricompare obviamente nel situs del Institutum Historicum S.I. in Internet. Qui ci limiteremo alla sola parte descrittiva, omissis nominibus et numeris che, data la nostra propaganda di solo latino, potrebbero non interessare i nostri "navigatori". Passo senz'altri commenti al testo ridotto:

Res, in se tristis, in causa vero valde turpis,

accidit in Domo Professa Matritensi (Calle de la Flor)

ubi nata et primum stabilita erant prima volumina

sic dicta MONUMENTA HISTORICA SOCIETATIS IESU.

Illo die, undecimo Maii 1931, flammis combusta periere

plus quam 80.000 volumina et quidquid compactum servabatur,

paucissimis voluminibus salvis, unde deinceps plura renasci potuerunt.

Periit item complexus valde copiosus librorum

a iesuitis hispanis tempore extinctionis Ordinis in Italia demorantibus,

ex.gr. PP.Gener, Arévalo Alegre, Clavigero, Gustà, Hervás,... centum alii.

Denique in illa bibliotheca inveniebantur omnes libri historici

quos P.Fidelis Fita ab historicis insignioribus omnium nationum

dono acceperat.

Haec omnia trium horarum spatio flammis consumpta sunt.

MAGGIO 10

Due stili latini... differenziati:

il NOVUM TESTAMENTUM di San Giovanni,

e la CHRISTIADA del Vida, tutta virgiliana !

Ho voluto affacciarmi anch'io al Latino del Vida (1485-1566), e ve ne ho dato un primo assaggio proprio alla data Gennaio 2. Andando avanti nelle mie letture sono uscito travolto da quella richezza, metrica e linguistica, con la quale il noto Vescovo di Alba si sentiva e coccolava come un privilegiato vates latinus, trapiantato dai tempi di Virgilio.

Non sarà facile giudicare alla nostra distanza se quel virtuosismo meriti di essere valutato come valore positivo o piuttosto gratuitamente negativo. Un assaggio però potrà qui sembrare perfino di alta qualità, per via di quella agilissima facilità con la quale l'autore trova sempre alla mano la parola giusta: anzi, è virgiliano perfino nelle soste descrittive, quando interrotto il flusso del pensiero, sente di doversi permettere il ritmo più riposante e balsamico delle lunghe comparazioni. Anche in questo risulta imitatore di Virgilio.

Ho scelto la bellisima scena neo-testamentaria nella quale Gesù guarisce generosamente quel paralitico o storpio della piscina di Gesuralemme, detta Bethsaida, dove si affermava che ogni tanto l'intervento miracolistico di un angelo, che compariva un'attimo per agitare l'acqua, era il segnale infallibile di guarigione per il primo che riusciva a inmergersi. Ma...il malato ricordato dall'Evangelista non ci arrivava mai a buttarsi per primo, malgrado la sua perseverante attesa di anni 38.

Veniamo al latino. Vi offrirò come prima offerta la descrizione di S.Giovanni (5,1-18), che vi risulterà trasparente. E`infatti una caratteristica peculiare dei quattro Evangelisti, quella di aver dato ai loro sunteggiati ricordi questa caratteristica di stile diretto, senza trucco o abbellimenti di scuola. Poi vi darò il resoconto dell'intero episodio, retoricamente gonfiato dal Vida, in versi però di scintillante musicalità vergiliana. A voi l'intera libertà critica, ma con essa anche il vantaggio di una assuefazione latina che vi arrichirà.

Vi regalo un "aiutino" linguistico. Io non dimenticherò mai cosa significhi quel grabatum

(=lettuccio, branda), per via di un professore che lo chiariva con l'equivalente greco:

tolle scympodium tuum. Il Forcellini, più alla mano, da lettuccio.

Post haec erat dies festus Judaeorum,

et ascendit Jesus Jerosolymam.

Est autem Jerosolymis probatica piscina,

quae cognominatur BETHSAIDA, quinque porticus habens.

In his iacebat multitudo magna languentium,

caecorum, claudorum, aridorum, exspectantium aquae motum.

Angelus autem domini descendebat secundum tempus in piscinam,

et movebatur aqua.

Et qui prior descendisset in piscinam post motionem aquae,

sanus fiebat a quacumque detinebatur infirmitate.

Erat autem homo ibi, triginta et octo annos habens in infirmitate sua.

Hunc cum vidisset Iesus jacentem

et cognovisset quia iam multum tempus haberet,

dicit ei: Vis sanus fieri ?

Respondit ei languidus: Domine, hominem non habeo,

ut -cum turbata fuerit aqua- mittat me in piscinam:

dum venio enim ego, alius ante me descendit !

Dicit ei Jesus: Surge, tolle grabatum tuum et ambula.

Et statim sanus factus est homo ille,

et sustulit grabatum suum, et ambulabat.

Erat autem sabbatum in die illo.

Dicebant ergo Judaei illi qui sanatus fuerat:

Sabbatum est, non licet tibi tollere grabatum tuum !

Respondit eis:

Qui me sanum fecit, ille mihi dixit: tolle grabatum tuum et ambula.

Interrogaverunt ergo eum:

Quis est ille homo qui dixit tibi: Tolle grabatum tuum et ambula ?

Is autem qui sanus fuerat effectus, nesciebat quis esset,

Jesus enim declinavit a turba constituta in loco !

Postea invenit eum Iesus in templo et dixit illi:

Ecce sanus factus es:

iam noli peccare, ne deterius tibi aliquid contingat.

Abiit ille homo et nuntiavit Judaeis quia Jesus esset, qui fecit eum sanum.

Propterea persequebantur Iudaei Iesum, quia haec faciebat in sabbato.

Iesus autem respondit eis:

Pater meus usque modo operatur, et ego operor.

Propterea ergo magis quaerebant eum Judaei interficere,

quia non solum solvebat sabbatum,

sed et PATREM SUUM dicebat Deum, aequalem se faciens Deo !

____________

Dopo la diafana descrizione neotestamentaria,

ecco ora la rielaborazione retorica del VIDA

(in Libro I suae CHRISTIADOS).

Dove, almeno in questa edizione,

mancando una numerazione, che forse sarebbe utile,

io mi prenderò l'intellegibile e utilissima libertà

di non usare le maiuscole tradizionali per l'inizio di ogni esametro,

-convenzionale sbaglio, che non voglio accettare-

ma soltanto quando preceda una riga con relativo puntino.

MAGGIO 11

Ex I libro CHRISTIADOS

Auctore Marco Hieronymo Vida

Vix ingressus erat, cum densam respicit ecce

in bivio turbam, clamoremque auribus haurit

ingentem, et secum admirans vestigia pressit.

Vallis erat circum frondosis undique septa

collibus: in medio rivis atque imbribus humor

collectus semper stabat laticesque perennes,

quo solitae innuptae praedivites urbis aquari

et potum pariter pecudes compellere prisci

pastores, lymphaque gregem curare salubri,

unde LACUM fama est olim dixisse minores.

Huc concursus erat certis de more diebus,

turbaque adibat inops variis exercita morbis.

Namque videbatur magno quandoque moveri

cum sonitu, medio unda lacu, et perculsa repente

sublato ad caelum spumabant caerula fluctu.

Sed vulgo subiti quae motus causa latebat.

Impubes pueri tantum innuptaeque puellae

signa prius manifesta dabant, seseque canebant

cernere pennatum puerum fulgere per auras

undanti chlamyde atque auro radiantibus alis,

delapsumque polo tranquilla impellere utraque

stagna manu, lateque viam signare cadentem.

Qualis stella pater superûm quam misit Olympo

aut nautis signum, aut populis in castra coactis,

praecipitat flammis longe lateque coruscis

scintillans. Corda ignaris mortalibus horrent.

Ergo exspectabant denso miseri agmine circum

e caelo signum intenti, laticesque quietos

servabant oculis, atque omnes auribus auras,

auditum ad signum subito ut se primus in undas

quisque daret, stagnoque sonanti immergeret artus.

Quippe erat inde salus semper, non pluribus, UNI,

qui subito impulsum prior exiliisset in aequor.

Sicut ubi vacui tendunt medio aequore campi

viribus, et rapido iuvenes decernere cursu

arrexere animos cuncti, signumque parati

exspectant. Pulsat pavor intus pectora anhelus

omnibus, atque locum spondet sibi quisque priorem.

Hos inter, longo detentus brachia morbo,

brachiaque et plantas omnes et inutilis artos

JETRUS erat, cui quondam et opes et avita fuere

praedia opima, sed, ut iuvenili e corpore morbum

pelleret, heu nimium mendaci credidit arti:

dumque vias omnes medicaeque explorat opis vim,

pauperiem morbo adiecit miserandus iniquam,

ossibus ad vivum qui iam persederat imis.

Iamque fere denum in luctu quater egerat annum

innumeris circumventus morbisque fameque.

Quem postquam aspexit propius stellantis Olympi

Rege satus, sic est ultro placido ore locutus:

- Infelix, quae te segnis mora detinet unum

servantem has frustra ripas, et tristibus undam

praesentem morbis, alii quum scilicet omnes

protinus hinc abeant laeti oblitique laborum

accipiant solitas reparato in corpore vires ?

Ille sub haec largoque genas simul imbre rigabat:

- Non hoc crimen aquae: non vis mihi fontis iniqua est,

verum ego dum motum opperior salientis aquai,

praecipites dant saltu alii se in stagna priores

ad sonitum. Invalidis nequeo ipse insistere plantis;

nec me tunc opis externae dignatur egentem

in stagno quisquam ante alios mersare salubri.

Talia narrantem placido DEUS ore tuetur

atque ait: - Ipse tuis pedibus subsiste, valensque

carpe viam: nec cuncta undis debere necesse est.

Vix ea, cum subito cernentibus omnibus ecce

erigitur stratumque humeris (mirabile visu!)

ipse suis referens pedes omnes passibus aequat,

atque suo solidae respondent robore vires.

Sicut ubi in silvis dum ramos colligit, anguem

frigore sopitum pastor, brumaque rigentem,

frondibus implicuit admovitque inscius igni:

nulla mora est, propius flammas vix pertulit, et iam

attollitque caput, iamque ignea lumina torquet,

perque domum serpens micat arduus ore trilingui.

MAGGIO 12

Ricordi giovanili del Petrarca:

Avignone, Bologna..;

di nuovo Avignone e la Val Chiusa !

Tra le Litterae rerum senilium del Petrarca ce n'è una che particolarmente tocca noi tutti,

che crediamo che solo i cambiamenti di oggi siano vertiginosi. Anche allora credevano lo stesso !

Le cose però cambiavano anche nei tempi tranquilli! Questa Lettera, dedicata al cugino

Guido VII, Arcivescovo di Genova, è orientata su questo argomento, ma noi troviamo più gustosi

i ricordi che si accompagnano, anzi, che ci accompagneranno per cinque giorni.

Si incomincia da Avignone, dove sembra sia capitato, al Petrarca e insieme al coetaneo cugino, lo stesso che nel maggio 1978 sarebbe capitato ai partecipanti ai JEUX DE LA LATINITE`. L'ultimo dei cinque giorni, essendo inminente l'arrivo ad Avignone di moltissimi partecipanti ad altri numerosi Congressi, ci fu detto di dover traslocare fino a Carpentras. Da un trasloco identico incominciano i ricordi più infantili del Petrarca.

Da notare un interessantissimo particolare: il Petrarca, nel rievocare quelle sue notti brave di meditazioni romantiche (voluptate horrida), userà il termine iucunditas. Guarda caso: nello svolgimento dei JEUX DE LA LATINITE`, tutti noi partecipanti fummo invitati alla classica degustation dei vini locali: e la località scelta fu questa volta una cittadina non lontana, detta GIGONDAS, nella quale ci toccò anche la sorpresa di imparare che questo toponimo è fatto risalire proprio al latino IUCUNDITAS, quasi a volerci dire che i legionari di Cesare, mentre soggiornavano in Provenza, preferissero cercare laggiù la "gioia" artificiale dell'alcool, trovata da loro nei weekend a Gigondas, e perpetuatosi in seguito nel nome di quella cittadina, derivatasi dalla IUCUNDITAS !

Non ho a portata di mano una carta che quadri con la famosa scalata del Petrarca al Monte Ventoso. Ma voglio ricordare al lettore che questo episodio è già da me raccolto in due-tre Pagine nel Breviter sed Quotidie, Aprile 26-27.

PETRARCA, Rerum Senilium, ad Guidonem VII, Archiep, Ianuen.

De mutatione temporum.

Meta puerilis nostrae peregrinationis illa fuit

quae ab antiquis AVENNIO, a modernis AVINIO dicta est.

Inde, quoniam Romano Pontifici

et Ecclesiae, secum ibi tunc noviter peregrinanti

neque in suam Sedem

usque post annum sexagesimum reversurae,

locus angustus erat,

(domorum ea tempestate inops

incolarumque colluvie exundans),

consilium nostrorum senum fuit

ut mulieres cum pueris

ad locum proximum se transferrent.

In qua transmigratione et nos duo iam pueri,

necdum puberes, cum reliquis simul,

sed ad aliud, hoc est ad Scholas Grammaticae,

missi fuimus CARPENTORAS; id loco nomen:

urbs parva quidem sed Provinciae parvae caput.

Tenes memoria tempus illud quadrienne,

quanta ibi IUCUNDITAS,

quanta SECURITAS,

quae domi QUIES,

quaeve in publico LIBERTAS,

quae per agros OTIA,

quodve SILENTIUM.

Tu credo idem sentias certe,

ego adhuc illi tempori, immo vero,

omnium temporum Auctori gratiam habeo

qui id mihi spatium tam tranquillum dedit,

ut absque ullo rerum turbine, pro ingenii imbecillitate,

doctrinae puerilis tenerum lac haurirem,

quo ad cibi solidioris alimentum convalescerem.

Sed mutati sumus, dicet aliquis !

Hic est, ut mutata simul nobis omnia videantur: sic oculo, sic palato,

alia quidem sano, aegro alia eadem res videtur !

Mutatos fateor, quis enim non dicant

carneus aut ferreus aut saxeus ?...

(Riattaccherà questa sequenza avignonese,

dopo la digressione che a questo punto apre su Bologna).

MAGGIO 13

I ricordi puntano di nuovo sulla PROVENZA,

su AVIGNONE, CARPENTRAS, la VAL CHIUSA.

Et iam Bononia discedamus, acto ubi triennio domum redii...

Unum hinc, antequam longius eam, quod me premit dicam,

nitarque hodie, quod verum nolim,

tecum loquendo iuvenescere.

Nosti ut in illo surgentis vitae flore, cuius ante memini,

quem grammaticorum in stramine veluti in deliciis egimus,

cum semel parens meus, patruusque simul tuus,

qui ea ferme tunc aetate erant qua nunc sumus,

ad Carpentoracensem, quam modo dicebam, civitatulam

de more venisset,

patruum ipsum, quasi advenam, voluntas coepit,

ex vicinitate credo et novitate rei orta,

praeclarissimum illum fontem Sorgiae videndi,

qui per se olim notus,

si parva de re gloriari cum amico, id est tecum, liceat,

meo longo postmodum incolatu

meisque carminibus aliquanto notior factus est.

Re audita, puerilis et nos cupiditas excivit ut duceremur,

et quoniam non sat tuto committi equis videbamur,

singulis nobis famuli dati sunt,

qui equos ipsos nosque, ut fit, a tergo complexi regerent.

Atque ita, matre illa omnium optima, quas quidem viderim,

quam carne mea amore aut communis mihi tecum fuit,

vix tandem exorata, sed multa pavente et admonente,

profecti sumus, cum illo viro, cuius vel sola recordatio laeta est,

cuiusque tu nomen et cognomen retines,

doctrinae autem et famae plurimum addidisti.

Cum ad fontem Sorgiae ventum esset,

recolo enim non aliter quam si hodie fuisset,

insueta tactus specie locorum,

pueriles inter illos cogitatus meos dixi ut potui:

" En naturae meae locus aptissimus, quemque,

si dabitur aliquando, magnis urbibus praelaturus sim".

Haec tum ego mecum tacitus,

quae mox postea, ut virilem aetatem attigi,

quantum non otio meo mundus invidit, latae claris inditiis nota feci;

multos illic enim annos sed avocantibus me saepe negotiis

rerumque difficultatibus interruptos, egi,

tanta tamen in requie tantaque dulcedine

ut ex quo quid VITA hominum esset agnovi,

illud ferme solum tempus VITA mihi fuerit, reliquum omne supplicium !...

MAGGIO 14

Ancora con il Petrarca

nella sua amata Val Chiusa !

Esattamente, come Les Jeux de la Latinité !

Non ricordo a questo momento per quale ragione ho messo nel titolo "L'amata Val Chiusa". Rivedendo questi testi per la sua divulgazione mi accorgo che l'amore per quelle richissime sorgenti e lo spettacolo delle sue spumegganti acque, è nostro, cioè dei turisti che abbiamo avuto la fortuna di fare quella gita, in occasione di uno dei perseveranti Congressi POUR LE LATIN VIVANT.

Il Petrarca invece dà la preferenza al lato negativo dei sui ricordi: è stato proprio lì assalito dai ladri, i quali poi sono stati, non solo ladri -il giorno di Natale!- ma anche capaci di riversare l'ira per lo scarso valore trovato, hanno incendiato ciò che non potevano portare.

Infatti, reliqua flammis exusserunt !

Iam tum indivisibiles animis,

distractis studiis eramus,

tu litigium et rostra, ego otium sectabar et nemora.

Tu calle politico divitias honestas quaesivisti,

quae me, mirum dictu, solitarium, contemptorem, profugum,

in medias sylvas usque ad invidiam insecutae sunt.

Quid vero tibi nunc ego illud agreste silentium,

illud nitidissimi amnis assiduum murmur,

illum bovum sonoris in vallibus mugitum,

illos volucrum in ramis non diurnos modo concentus

sed nocturnos explicem ?

Quotiens autem reris me nox atra, solum, procul in campis invenerit ?

Quoties per aestatem media nocte surrexerim,

et, nocturnis Christo laudibus persolutis,

unus ego, ne somno pressos famulos inquietarem,

nunc in agros, praesertim sublustri luna, nunc in montes exierim ?

Quotiens hora illa nullo comite, non sine voluptate horrida,

inmane illud fontis specus intraverim,

quod vel comitatum luce ingredi horror est ?

Unde autem tanta fiducia? si quaeritur :

nempe umbras larvasque non metuo,

lupus numquam in ea valle visus erat,

hominum pavor nullus; bubulci in pratis, piscatores in fluvio pervigiles,

illi quidam canebant, hi silebant, utrique certatim me colebant...

Tamen... non multo postquam inde discesseram,

parva quaedam foedaque et infamis manus furum

sed ignaviae accolarum fidens,

omnibus circumpererratis ac direptis,

ad extremum prorsus, velut sacri fures essent

ac de furto suo Lavernae, furum deae, rite sacrificarent,

ipso Dominico Natali die, incautum rus aggressi,

ablatis quae auferri poterant,

reliqua flammis exusserunt, inque illud hospitiolum

ex quo Croesi regna spernebam ignis immissus est...

I nunc et illius Clausae Vallis opacis in receptaculis spem habeto !

Nihil clausum est... furibus atque praedonibus:

omnia penetrant, omnia provident ac rimantur.

Nullus tam munitus tamque excelsus est locus

in quem non scandant

armata cupiditas et soluta legum vinclis avaritia...

MAGGIO 15

Passiamo alla Costa Tirrenica,

ma...con ANDREA DORIA !

Vi voglio oggi parlare proprio di lui, non della nave omonima, affondata nel 1956 e riesplorata pochi anni fà. Portava il suo nome, e non a torto ! Dedicherò quindi l'odierna pagina a quel personaggio che riempie la memoria storica di Genova.

Andrea (Principe di Melfi, 1466‑ 1560) è il più prestigioso dei molti Doria che si rincorrono per secoli: agli inizi però del prestigioso albero genealogico si trova quell'Ansaldo Doria (1134) che ai più rievocherà la tradizione cantieristica del capoluogo ligure. Andrea passa come l'inventore della quadrireme e della quinquereme, come qui sarà accennato. E lo vedremo proprio quando, dopo una disastrosa spedizione contro i Turchi (le Gerbe, 14.V.1560) nella quale egli ha partecipato occupandosi soltanto dell'allestimento delle galee, muore il 25 nov.1560.

Il novantatreenne vegliardo non ebbe allora al suo fianco quel nepote (il Doria di Lepanto, Gian Andrea) quem crebris ac perpetuis vocibus absentem appellabat, ut quem summis opibus non posset, consiliis saltem optimis quantum sibi liceret instrueret... Proprio da questo momento inizia la nostra pagina. Il resto... a voi; avete una buona guida, il SIGONIUS.

Quibus ex rebus illud intellegi potest,

Andream, sive optima quadam moderatione naturae,

sive non contemnenda disciplinae consuetudine,

paucis detractis vitiis quibus carere prorsus omnibus,

ipsa vix imperfecta humanae naturae condicio potest,

ea virtutum copia fuisse instructum,

ut cum heroibus potius quam cum hominibus

videatur esse comparandus.

Ad quas cumulandas, natura bona etiam corporis summa adiunxit:

cum eumdem statura procera oreque suavissimo effecisset;

et sensus praeterea oculorum atque aurium

integerrimos affinxisset; et valetudine firma ac prospera,

atque ad extremum memoria tam firma exornasset,

ut quaecunque legisset (lectionibus autem quotidie utebatur)

immortali memoria retineret: res enim aetate sua gestas,

locis, temporibusque prout evenerant, distinctas,

memoriter sine errore ullo referebat.

Tribus tamen ante obitum annis,

rerum praesentium carere memoria coepit:

cuius rei animadversis incommodis,

remedia quae potuit adhibere conatus est...

CAROLUS SIGONIUS, Mutinensis

De rebus gestis Andreae Doria lib.II, cap.44

Neque id immerito: fuit enim Andreas vir,

ut in omni fortuna singularis ac bello paceque princeps,

sic vivus et mortuus

maximo atque amplissimo quoque honore dignissimus,

cum non ex modico statu solum mediocrique fortuna

se ad magnas dignitates atque opes extulerit,

sed gloriam etiam sibi aeternam in rebus bellicis,

et praesertim maritimis, compararit.

Nam et sexies diversis Principibus summis

navalium expeditionum atque interdum terrestrium

simul imperator exstitit;

et multas res

ad nautici maritimique officii rationem pertinentes invenit.

Nec maximas solum de piratis praedas, sed eximias etiam de hostibus,

eorum quibus militavit victorias reportavit.

Eo quidem ceteris maior,

qui rei bellicae studio magnas aliquando sibi facultates pararunt,

quod ceteri ferme

aut externis hereditatibus ditati

aut patriae imperio fulti,

aut (quod plerisque accidit) insidiis ac fraude aliqua nixi,

ad altius dignitatis fastigium evecti sunt.

Hic uno virtutis ac prudentiae adminiculo sustentatus,

eo ascendit

quo multi clarissimi ac potentissimi homines,

omnibus naturae et fortunae praesidiis instructi,

pervenire non potuerunt.

Ut omittam quod plerique aliorum qui

aut in republica sua magni,

aut apud exteros Principes gratiosi fuerunt,

haud perpetuo arridentis fortunae uti beneficio potuerunt:

qui vel civium suorum invidia oppressi,

vel Principum ipsorum odio exagitati,

aut exilio multati, aut morte affecti, seu alio eiusmodi incommodo

quae rerum est humanarum condicio, conflictati sunt.

Hic quanquam omnino multorum suorumque imprimis

graves evitare simultates non potuit, tamen usque ad extremum

pristinam gratiam et auctoritatem integram salvamque retinuit.

Quanquam hoc quidem minus mirum iis videatur qui

interiores eius et quasi domesticas virtutes,

quae minus notae vulgo sunt, noverint...

MAGGIO 16

Dei DORIA... non c'era uno soltanto !

Vi offro ancora un'altra parte dell'elogio che a questo grande condottiero dedica il Sigonius, Mutinensis, cioè di Modena. Poi, in pagina, la morte e i funerali.

Magnificentiam vero eximiam multa declarant:

sed splendidissima imprimis ac lautissima domus,

triremiumque supellex, atque aedificia

ab ipso amplissimo sumptu atque eximio opere constructa:

nam de QUADRIREMI ac QUINQUEREMI,

novo ab eo artificio atque inaudita ante, ut diximus, industria aedificatis,

multa passim praedicantur,

quarum cum utraque et picturis variis esset ornata

atque auro argentoque mirabiliter intertexta,

tum quinqueremis omnium opinione amplissima atque elegantissima fuit:

quippe quae non solum nostris prima temporibus

eiusmodi specie navigiis visa sit,

sed antiquorum etiam in ea re ingenii atque solertiae laudem

quantum intelligere possumus, adaequarit;

praeterea vexillorum et tormentorum omnis generis

tanta copia fuerit instructa, ut satis constet

nullum neque ad adspectum pulchrius

neque ad securitatem instructius effici navigium potuisse.

Aedes eius suburbanae magna laxitate atque amplitudine fuerunt;

neque privati civis sed summi Regis ac potentisimi videntur,

quas cum duobus hortis, uno ad mare, altero ad montem,

e lapide factum, et quidem magno opere per servos excisum ornavit,

tum fontibus aquarum longe ductarum

ac variis picturarum et auri ornamentis instruxit:

atque in his et alios summos viros ac claros Principes saepe,

et imprimis Carolum V Caesarem et Philippum filium eius,

et Maximilianum Bohemiae Regem, cum uxore Caesaris filia,

semel atque iterum lautissimo apparatu excepit.

Quin etiam, D.Matthaei templum instauravit ornavitque;

et in eo Odeum magnifice construxit,

sub quo cellam sibi cum sepulchro constituit,

eamque marmoreis columnis ac picturis eximiis honestavit;

ac sacerdotes, qui quotidie rem in ea divinam facerent instituit;

atque annuum sumptum, unde alerentur attribuit.

Magnitudinem animi plura testantur;

et praesertim quod neque iustos honores admodum magni fecit,

atque iniustam infamiam ignominiamque contempsit;

quod a vulgi opinione pendere turpe,

conscientiae suae diffidere omni esse acerbius ignominia duceret...

Atque hunc quidem diem Andreas laetum ultimum vidit;

nam sequentibus proximis,

cum languidum aetate vigiliisque confectum diu traxisset corpus,

tandem decumbere est coactus.

Quo tempore, cum naturali deficiente calore

nec cibo pristinas suppeditaret vires,

sensim se extingui animadverteret, ne imparatus opprimeretur,

primum diligenter ac pie

se omnibus officiis quae christianum hominem decerent, expiavit.

Deinde Antonium Piscinam

a cubiculis hominem, sibi imprimis fidum, ad se accersivit;

eique quae nomine suo Ioanni Andreae absenti renuntiare velit exposuit.

Ea vero recta ac salutari imprimis praecepta fuerunt ut

ante omnia spem in Deo suam semper collocatam haberet.

Ut Regis Philippi auspicia fideli semper opera

ac diligenti obsequio coleret.

Postremo ut patriam omni ope atque ipsomet sanguine

sibi perpetuo tuendam existimaret.

Itaque cum duas aureas Equestris a Caesare accepti Ordinis

bullas haberet, maiorem, de more, Philippo Regi remitti;

minorem secum in sepulchro,

ad gratam summi patroni quasi retinendam memoriam condi mandavit.

Atque his dictis, haud ita multo post,

nullo consumptus ac ne tentatus quidem morbo,

e vita discessit, anno a Christo nato 1560,

cum aetatis annum tertium et nonagesimum,

quinque diebus minus, explevisset.

Sequenti nocte, sine ulla funeris pompa, elatus est:

sic enim ipse testamento fieri iusserat;

quod ipso mortuo per Figueroam et Adamum Centurionem

prolatum ac recitatum est.

Post sextum autem diem,

Ioanne Andrea in urbem reverso, GENUENSES,

ut gratiam quam possent homini de se optime merito referrent,

amplissimum ei funus in templo maximo fecerunt;

idque cúm propinqui ipsius, omnes mutata veste,

tum magistratus imprimis et universi denique cives,

grata quadam non minus animorum quam vultus maestitia honestarunt.

MAGGIO 17

San Procolo in ROMAGNA.

Si potrebbe dire di lui: Un Patrono tutto d'un pezzo ?

Non sarà per caso "un Santo col passaporto falsificato"? Mai sarà facile non pensarla così. Diffidiamo infatti subito da colui che, volendo far colpo, lo fa con manifesta fantasia. Se mai vi inventa il suo "Patroni" fatto in casa. Consultate almeno la Bibliotheca Sanctorum, della Pontificia Università Lateranense, e vi sentirete sollevati. Questo avventuroso San Procolo, di Bologna, apparirà ragionevolmente "ridimensionato". Intanto godetevi la pagina, scritta, magari in buonissima fede, da quel Carolus Sigonius che alle Rebus Bononiensibus ha dedicato una paziente storia latina in Libri VIII, stampata a Hanoviae (Hannover) nel 1604.

Vero che nei tempi di Teodorico potevano capitare ben altre cose di quelle che oggi ci sono familiari. Ma non così troppo diverse! Teodorico è a Ravenna, e probabilmente, a quando ci dice lo storico, agli ultimissimi dei suoi 34 anni di potere.

Verum qui, in omnibus officiis

iustissimos imperatores primis annis fuerat aemulatus...

postremis rursus a semetipso defecit et,

perfidia arriana corruptus, orthodoxos in Italia vexare instituit...

immo, Pontificem Ioannem ad se accitum,

intolerandis tetri carceris incommodis maceravit.

Concretamente, come c'entra Teodorico con Bologna? Egli sembra aver mandato in questa città, come suo luogotenente, un magistrato, Marino di nome, che sta creando una troppo pericolosa tensione. Siamo all'anno 519, e la situazione precipita...

(Se, dopo la lettura della pagina, non potete consultare la Bibliotheca Sanctorum, vi posso io aiutare con un paio di righe: per San Procolo ci sono delle testimonianze attestanti la storicità: prima, che forse si tratta di un Siro; poi che sarebbe dei tempi di Diocleziano. Ciò però non è stato sufficiente per impedire che per lui la cosiddetta "leggenda" si sia sbizzarrita oltre alle buone misure..., e tutto è pensabile quando troviamo l'informazione che "tra le diverse borgate di Bologna, si era accesa la gara alla ricerca di un Santo Patrono". Dunque, di fronte a un San Petronio, che aveva le carte in regola, qualche fantasioso monaco si è permesso di esagerare un tantino...!

In fondo, niente di grave: per quei tempi -anno Domini 539- una meraviglia di così acceso colore, come è quella di portare in mano la propria testa, non disturbava nessuno!)

SIGONIUS CAROLUS, o.c.Lib.I, pag.28.

Cum Marinus eiusmodi quaestionibus praepositus in urbe adesset,

incitatis in orthodoxos haereticis, pro potestate

omnia in ipsos gravissimarum iniuriarum genera exercebat.

Verum neque diu neque impune haec ei potestas stetit.

Inventus est enim in civitate miles

novo non solum pietatis, sed etiam fortitudinis robore septus,

nomine PROCULUS, cum vetere nimirum romano Mucio comparandus,

qui indignum ratus veros christiani nominis cultores tam indigne tractari,

consilium, ut periculosum,

sic insignis futurum ad posteritatem exempli cepit.

Securi nimirum sumpta, eaque sub veste recondita,

sub noctem domum Quaesitoris adit,

seque habere significat quod cum eo, remotis arbitris, agat.

Admissus, ubi custodes longe abscessisse securos animadvertit,

sermone quem de industria instituerat intermisso,

securim extractam repente Quaesitoris in caput adigit.

Atque eo prostrato, sine ullo cuiusquam impedimento, tacite abit.

Paulo post, Marini nece comperta,

magnus inter custodes clamor ac rixa est excitata.

Dolebat quippe neminem reperiri qui tanti patratorem facinoris indicaret.

Coniecturis inde omnibus collectis, subit animum suspicio de PROCULO.

Quod et orthodoxus et manu prae caeteris promptus esset,

et quod ipsum vehementius urgebat,

summa cum cura secreta paulo ante a Quaesitore colloquia postulasset.

Itaque quaesitus postridie atque indicio cuiusdam hebraei deprehensus,

a lictoribus ad tribunal magistratus perducitur.

Ibi de caede Marini interrogatus, haudquaquam se eius auctorem abnuit,

verum palam, ut omnes exaudire possent,

sibi magnae gloriae ducere dixit, quod dexteram suam

tam impii ac scelerati hominis sanguine imbuisset,

simul illud adiciens, se quo animo necem ei attulisset,

eodem pro Christo tormenta mortis omnia subire paratum esse,

quae ab iis multo ante in se intenta esse non ignoraret.

Quibus vocibus vehementius Praefectus accensus,

lictorem confestim gladium expedire ac lege in eum agere iussit.

Ita PROCULUM, dum pia se ac patriam suam precatione

suppliciter Deo commendat, lictor, adacto in collum gladio, obtruncavit.

Ille autem, RES AUDITU MIRABILIS,

cum iam ab omnibus humi iacens efflasse animam crederetur,

vivens adhuc surrexit ac caput suum, de terra collectum, manibus suis

intra urbis moenia reportavit,

anno qui fuit a Christo nato quingentesimus decimus nonus (519).

MAGGIO 18

UNA PAGINA... ARROVENTATA !

Ovverosia, un anno a due 00, il 1200

Non vi spaventate però. Si tratta di vecchi tempi. Ma giusto per questo, essa diventa un pezzo di studio. Tempi che, pur promettendo un miglioramento, finiranno invece in peggioramento. L'Italia, spazzata dai Goti, subisce una nuova ondata (anni 557‑574), che il nostro storico, Sigonius, nelle sue storie di Bologna, intitola proprio con un caldo titolo, di suono catastrofico, proprio in forza dell'assenza di un verbo che avrebbe qualificato almeno il perché della citazione: GRAECI ET LONGOBARDI.

Spectare iam ad quietem otiumque omnia videbantur,

redacta sub potentissimi eiusdemque iustissimi Imperatoris (Giustiniani)

potestatem ac ditionem Italia,

cum repente novorum maiorumque bellorum

ac novarum graviorumque dominationum

praeter spem et contra voluntatem omnium, initia eruperunt.

Quibus misere per ducentos amplius annos ipsa est Italia conflictata.

Huic malo causa SOPHIA, Iustini Imperatoris uxor, attulit,

quae male erga Narsetem animata,

post tredecim annos iam mortuo Iustiniano, Iustinum maritum,

ut Narsetem ex Italia revocaret successoremque submitteret,

variis obiectis criminibus incitavit.

Missus autem Longinus, omnia prope, sive Imperatoris voluntate,

sive propria libidine, vetera administrandae Italiae instituta mutavit.

Nam primum quidem se non DUCEM, sed Exarchum Italiae nominavit,

et cum Ravennae imperii sedem, Gotthorum Regum imitatione, locasset,

Italiam non per singularum ut ante provinciarum,

sed per singularum civitatum Praefectos gubernare instituit,

quos DUCES appellavit.

Romanam autem urbem usque adeo despexit atque abiecit,

ut et consulum potestatem sustulerit

et senatum Ducis eius quem ipse Ravenna mittebat

imperio auctoritatique subiecerit,

ac Pontificem a romano clero designatum,

Exarchi iudicio confirmari atque ipsi dicto audientem esse voluerit.

Quae cúm omnibus gravia,

túm Narseti, cui Imperium insigni cum contumelia

indigno mulieris impulsu erat ereptum, prope intoleranda sunt visa.

Itaque, doloris impatiens, atque ultionis avidus,

cum sub Longini adventum Neapolim secessisset,

Alboinum, Longobardorum Regem,

cuius strenua usus adversus Gotthos nuper opera fuerat,

ad opimum occupandum Italiae Regnum excivit.

SIGONIUS, Historia de rebus Bononiensibus, lib.I, pag.30

Nec mora. Alboinus,

haudquaquam tantam sibi occasionem dimittendam ratus,

Pannoniam Hunnis reliquit,

ac lectissimis Longobardorum Saxonumque contractis copiis,

in Italiam se intulit, atque uno impetu

praesidiis quae Longinus imposuerat, undequaque deiectis,

ipsa Venetiae et Liguriae oppida,

imprimisque Veronam et Mediolanum occupavit;

deinde, post diuturnam obsidionem, Ticinum ad deditionem adduxit

ac mox LONGOBARDORUM in Italia REGEM se appellavit.

Inde, anno a Christo nato 570, Bononia in Exarchi potestate permansit.

Ab hoc autem tempore Italia

in duo longe inter se diversa imperia distracta, per 200 ut scripsi annos,

propter insanam ipsorum Principum vel dominandi libidinem,

vel pravam religionis perfidiam, miserandum in modum est lacerata.

Ut prorsus nescias, cum omnia iniuriarum et cladium exempla

in Pontifices Romanos italasque civitates sint edita,

plusne Graeci Imperatores detestanda impietate

an Longobardi reges efferata libidine

italicis detrimenti rebus attulerint.

Quo factum est ut ipsa

non antiquis solum institutis magistratibusque nudata,

sed perpetuis etiam populationibus bellisque vastata

ac prodigiosis insuper aquarum illuvionibus,

summis annonae difficultatibus et diris morborum contagionibus

deformata ita sit ut, quod miserabile videatur, suimet quasi oblita,

cúm peregrina sonare omnia, tum imprimis aliena quasi lingua,

id est, LATINA uti depravata incoeperit, atque omnino

tota in exterarum barbararumque gentium mores et instituta,

antiquae omnis disciplinae gloria obliterata concesserit.

Alboino deinde ab uxore Veronae per fraudem occiso,

Clephis, vir nobilissimus,

REX summo Longobardorum omnium studio Ticini est declaratus.

Hic Alboini exemplo propagandi imperii cupidus,

et Tanetum Romanis ereptum excidit,

et Forum Cornelium, quod Antiocus Narsetis Praefectus

Gotthis ademptum everterat, reparavit

arcemque munitissimam ibi construxit, quam Imolam appellavit,

unde oppidum quoque ipsum postea Imolae nomen invenit.

Eo deinde post decem et octo menses domestica item fraude necato,

Longobardi a Regibus creandis abstinuerunt...

MAGGIO 19

Una torre bolognese,

vista però dal di dentro, anno 1207

Voglio oggi presentarvi una pagina... a dir poco, sorprendente; nella quale poi... troverete di tutto. I soldi mafiosi (petrodollari?), una moglie intraprendente, un caratteraccio da restare alla larga... ci scapperà anche il morto; e della Torre che vi prometto... non vedremo nemmeno il primo mattone. Anche se –da un accenno nella terza riga-- volerà la vostra fantasia a farvi credere che qui si tratta della "Garisenda" !

Alla fine, ma questo sarà risultato casuale della contemporaneità storica e del obbligato cambio di argomento, si affaccierà con passo felpato a questa scenografia troppo umana, la figura divinizzata del POVERELLO DI ASSISI, che proprio allora incominciava a richiamare gli uomini, fratelli, a scoprire l'altra dimensione della vita.

Insomma, una pagina tutta da assaporare, e che io farò meglio a non gonfiare.

SIGONIUS Carolus, Historia de Rebus Bononiensibus, l.IV, p.82

Fluctuantem deinde veteribus discordiis civitatem,

recentes exceperunt dissidiorum procellae.

Olivarius Garisendus,

quem Thomae Bulgari inimici sui potentia urbe pulsum diximus,

in Franciam profectus,

virtute ac comitate sua Regis gratiam usque adeo collegerat,

ut ab eo praefectura ubere ornaretur.

Quam ob rem, facultatem faciendae pecuniae nactus,

ingentem ad uxorem argenti vim miserat, eique ut EXCELSAM TURRIM

firmo adversus inimicos suos munimento futuram exstrueret imperarat.

Haec, Theodora Honorii Rodaldi filia fuit,

magni spiritus atque ingentis indolis femina,

quae turrim, ad speciem magis et potentiae ostentationem

quam ad securitatem et periculi propulsionem pertinere arbitrata,

omnem pecuniam a marito missam,

ad infimam plebem per speciem pietatis

gratia atque opportuna largitione devinciendam contulit,

ac marito tamen se VALIDISSIMAM STRUXISSE TURRIM significavit.

Mortuo inde Thoma, Olivarius ab exilio revocatus,

hoc anno (1207) domum repetiit.

Ibi cum statim ab uxore TURRIM imperatam reposceret,

illa infinitam clientum multitudinem in atrio domus

salutandi ipsius causa stantem ostendit;

atque eam verissimam ac tutissimam adversus inimicos ipsius

TURRIM esse dixit,

opportunis sibi pecuniae missae muneribus obligatam.

Proinde si vir esset, eorum fideli ac prompta opera

adversus eos a quibus exactus fuerat uteretur !

Quibus vocibus altius quam oportebat in Olivarii pectus adactis,

repente exiluit atque ea hominum caterva stipatus,

ad Bulgarorum domum oppugnandam perrexit,

ac Thomae fratrem, cum se in via forte obvium obtulisset, obtruncavit,

occupatamque domum,

incendio cum universa Thomae familia hausit.

FRANCISCUS ASSISAS, vir sanctissimus,

is qui postea Divorum in numerum est relatus,

divino Spiritu afflatus,

sodales homines sui similes habere instituit,

quos Fratres Minores appellavit.

De quibus post, uberius, cum tempus postulaverit.

MAGGIO 20

Suggestiva digressione su BOLOGNA

Ci troviamo oggi dinanzi ad una pagina che qualcuno potrebbe perfino qualificare di diffamatoria. Giudicate voi: per me è semplicemente la testimonianza storica di un uomo che poteva anche sbagliare. Del resto, trovo che con quel accenno goliardico al NIHIL LIBERIUS, si sta aprendo quell'altra gara storica che a Padova ha condotto a coniare un discutibile -poco "universitario"- motto: UNIVERSA UNIVERSIS PATAVINA LIBERTAS. E il discorso scivola così da solo sul tema di quell'altro libertinaggio che non è accademico, bensì prosasticamente, morale. Quello appunto denunciato in altro luogo e altri tempi, da un universitario neerlandese, il quale, intorno agli anni 1640, così si confida col proprio babbo:

Sed heu Academiae labem! Temulentiam in ea grassari et crapulam !

Studiisque devotam iuventutem sic bacchatim vivere

ut omni pudore diruto,

ad morum barbariem et Cimmerias ignorantiae tenebras

magnis iam passibus ire videatur,

et mala sua, quod malorum ultimum est, amare !

Quo fit ut seminarium hoc doctrinae et elegantiae,

curvis istis ingeniis, schola fiat nequitiae omnis et licentiae:

et nisi huic malo occurratur tempestive,

metuo ut brevi nihil propemodum haec Academia retineat

praeter umbram magni nominis et inania famae.

Ita se diffundit haec lues et velut Harpyae contactu omnia foedat !

Affert enim seorsum quisque suas culpas,

quas mixti vulgant et velut contage tradunt invicem.

Maior cottidie pecandi cupiditas, minor verecundia.

Quin, ut herba irrigua, sic mores mali succrescunt uberrime;

et ut flumina per se dulcia, cum in mare venerint, salsescunt,

sic adolescentes, haud mali, si in malorum venerint consortia,

tactu inquinantur et mixtione

et malignus comes, quamvis candido et simplici,

rubiginem suam affricat.....

Ego in hac morum corruptela, quid ?

Indignor, imo ringor, cum strenuos illos Bacchi athletas video

ab omni pudore et honesti sensu derelictos,

eam probri et ignominiae notam sibi inurere, dum libertatem existimant

consistere in rerum turpium licentia et impunitate;

eaque agitare non erubescant,

quae his foedius nihil aut illaudatius esse potest

iis quos Ecclesia sibi aut Respublica alumnos vindicat...

(Jacobus Crucius, Epistolarum libri V, p.3s.)

Inde Bononiam perreximus, qua nihil puto iucundius

NIHILQUE LIBERIUS toto esse orbe terrarum.

Meministi plane qui studiosorum conventus,

quis ordo, quae vigilantia, quae praeceptorum copia.

Iurisconsultos veteres redivivos crederes...

Quorum hodie prope nullus est ibi,

sed pro tam multis et tam magnis ingeniis,

una urbem illam invasit ignorantia

hostis utinam et non hospes, vel si hospes at non civis,

seu, quod multum vereor, regina !

Sic mihi omnes videntur abiectis annis manum tollere.

Quaenam ibi praeterea tum ubertas rerum omnium,

quaeve fertilitas, ut iam praescripto cognomine per omnes terras

PINGUIS BONONIA diceretur !

Incipit illa, fateor quidem,

huius Pontificis Maximi qui nunc rebus praesidet

consilio ac pietate revirescere atque pinguescere,

verum hactenus ut,

si illius urbis non modo praecordia sed medullas rimareris,

nihil macrius, nihil aridius invenisses.

Facete, ut in malis, iocari solitus erat ille vir optimus

ad illius regimen Legatus de Latere, ut cives vocant, missus;

novissime ad quem visendum anno retro tertio cum venissem,

post pravi hospitis laetos et nimis honorificos amplexus

sermonem varium esorsi sumus:

quaerentique mihi publico de statu:

haec ‑inquit‑ amice, Bononia olim fuit, nunc autem macerata est.

(Picaeni nomen oppidi traxit in iocum !...)

Sentis, puto, ut dulci quadam cum amaritudine

inter haec mala et bonarum memoriam rerum versor;

haeret memoriae meae, credo et tuae,

indelebile fixumque vestigium illius temporis.

Dum studiosorum unus ibi agebam,

venerat iam aetas ardentior,

iamque adolescentiam ingressus et debito et solito plus audebam.

Ibam cum aequaevis meis: dies festos vagabamur longius,

sic ut saepe nos in campis lux desereret.

Profunda saepe nocte revertebamur,

et patentes erant portae...

MAGGIO 21

Stephanus Antonius MORCELLUS

laudatur

Con questo titolo, tutto un complimento accademico, si ripagavano e salutavano a distanza gli umanisti di quei tempi. E serve anche a me un brano per colmare un vuoto culturale. Perché ricordare di Bologna soltanto le sue torri, la sua cattedrale senza facciata, il suo originale Patrono sensa testa... non sembra giusto. La cultissima BOLOGNA ben merita almeno un ricordo "compensativo", un accenno alla folta schiera dei sui bemerenti umanisti e alla sua antichissima Università. Qui, e anche nel Breviter sed Quotidie, ho raccolto poche (insinuazioni più che dimostrazioni), e forse un solo nome tra moltissimi altri, gloriosi, il discusso Sigonius.

In una pagina su S.Ignazio (LUGLIO 31, nel Breviter) ricordavo anche un grave rischio, corso del nostro Santo sulla Cisa, e tutto inzuppato perchè caduto in un fiume, mentre camminava a piedi da Genova a Venezia; con una sosta riparatrice al Collegio Albornoz, di Bologna.

Oggi mi capitava di scoprire quanto fosse facile colmare questa lacuna, e mi precipito a colmarla appena visto il nome del grande MORCELLUS, del quale trovo sufficientemente dignitoso il brano che mi si para davanti. Dal quale tuttavia è doveroso avvertire che, brevitatis causa, dovrò tagliare senza pietà la appena iniziata e lunga enumerazione dei concreti nomi e meriti, perché un'Antologia non è un'Enciclopedia. Anche se trovava più spazio il già ricordato Emilio Springhetti, il quale, nella sua SELECTA LATINITATIS SCRIPTA (Pontificia Università Gregoriana 1951), raccoglieva l'annunciato brano alla sua pagina 276. (Auctore Philippo Schiassi).

Sarà questo dunque il nostro non difficile brano odierno.

Si hodierno die, contra quam actibus consuevimus,

de viro sumus verba facturi

qui neque Bononiae ortus est neque ullam apud nos disciplinam tradidit,

non unam, quare id susceperimus, neque levem fuisse caussam

facile intelligetis, praestantissimi Collegae, lectissimi Auditores.

Cum enim Stephanum Morcellum nominaverimus,

quis iure improbaverit quod a veteri consuetudine recedamus ?

Primum enim tam multa hominis,

tantaque in rem litterariam merita exstiterunt,

ut cuius famae celebritas in omnium ore versatur,

turpe omnino sit eius a nobis nomen silentio praeteriri.

Deinde, si recte existimare velimus,

quamquam ille inter doctores bononienses haud fuerit adlectus,

libris tamen editis, excellentibus enimvero

atque ad erudiendam iuventutem

supra caeteros id genus omnes aptissimis,

quibus in nostris utimur scholis,

Doctoribus nostris accensendus quodammodo videtur.

Ut de tanto nos viro prope obmutuisse adhuc mirari quisquam possit,

fortasse etiam reprehendere.

Accedit quod plures ille adolescentes, Clarenses, cives suos,

studiorum caussa Bononiam profectos,

quos caritate ingenti eximiaque benevolentia complectebatur,

ille -inquam- litteris ad nos datis nobis commendavit saepius,

deque eorum progressibus, moribus, virtute diligenter percontatus est;

nonnullos quoque cum doctrinae insignibus exornatos

in communem patriam reduces excepisset,

versibus illustravit ac celebravit suis.

Sed iam nimis multa, ut ostenderemus, quibus permoti caussis

de MORCELLO sermonem nobis instituendum putaverimus:

futurum enim arbitramur

neminem qui consilium non sit nostrum probaturus.

Illud potius unumquemque antea ducimus admonendum,

cum maximis Morcellus ac prope innumerabilibus claruerit virtutibus,

non esse nos dicendo persecuturos;

id quod neque huius temporis neque loci nedum virium esset nostrarum:

neque vero etiam necessarium, cum aliis de caussis,

tum illa potissimum, quod praeclarissimi viri de Morcello

plenissimas omnibusque absolutas numeris orationes habuerint,

Paulus Bedocchius, Pacificus Deanius, Albertus Franciscus Bazzonius.

Quid quod et Ioannes Labusius, et Benedictus Delbenius

eius laudes loculentissimis literarum monumentis consignarunt ?

Mittimus caeteros: quid enim est opus recensere ?

Atque hi quidem lucubrationes quisque suas

vel iam prodiderunt in vulgus vel sunt brevi prodituri;

quibus nimirum quae eius fuerit in omni vita

virtutum omne genus praestantia singularis,

in aspectum lucemque protulerunt.

Quare unum nos aut alterum de eius operibus,

iisque -ut appellant- epigraphicis attingemus;

neque enim in singulis quae Morcellus scripsit ediditque,

immorandum arbitramur,

non quod praestantissimi illius ingenii foetus omnes

non maxime faciamus !

Quis enim non maxime fecerit

et Sermones eius prorsus Horatianos, et doctissimas.... et... et..

Haec nimirum opera et in honore habuimus semper

et habebimus quam qui maxime.

MAGGIO 22

A FIRENZE puntiamo subito

sulla Cupola del Brunelleschi,

nel Duomo, Santa Maria del Fiore

La troviamo, con uno sfasamento cronologico inimmaginabile, nelle cronache fiorentine dello Scala, quando sta parlando di Goti e Visigoti (Cronaca piuttosto lontana, degli anni 413 circa !). Il salto lirico egli lo fa quando aggancia le genialità del Brunelleschi con il titolo del nuovo Duomo di Firenze, che ricollega alla denominazione di Santa Maria Liberatrice, appunto con quella vecchia storia dei tempi dei Goti. (Il più antico Duomo però noi l'abbiamo visto denominare piuttosto col nome di Santa Reparata).

Ripercorriamo oggi un po'sommariamente i ricordi di quei tempi. Ecco ora l'aggancio testuale del nostro storico: egli ci dice che il nuovo tempio, a parvis initiis ad eum splendorem magni-tudinemque iam pervenit, ut possit cum quibusque aedificiis de magnificentia atque ornatu contendere.

Non mi ritengo felice nemmeno per l'eventuale curiosità che su questa pagina potrebbe riversarsi per via di quanti oggi particolarmente sono coinvolti nelle riscoperta del genio di Brunelleschi. Trovo scritto che la sua famosa testudo sphaerica è considerata come formola rivoluzionaria, anche quando inserita in un poligono, cioè, quando diventa testudo sphaerica polygonalis.

Se per molti non sarà chiara la portata di questi suoi metodi rivoluzionari... non sarà neanche trasparente la descrizione latina del nostro Scala. Comunque, eccola: una piccola sfida per chi vorrà vantarsi di aver finalmente capito !

BARTHOLOMAEUS SCALA, Historia Florentinorum , lib.I

nel Thesaurus Antiquit.et Hist.Italiae,

tomi VIII pars prior, 12‑13

Praeter cetera admiranda, TESTUDO est,

cuius cum magnitudo omnem superaret facultatem,

ut lignei pontes atque armamenta

substrui ad aedificandum quirent,

Philippus Brunelletius, magno ingenio architectus,

rationem, paulo ante nostram aetatem, adinvenit,

qua commodissime sine lignorum aliquibus adminiculis

concluderetur.

Nam centro invento signatoque,

filum a centro duxit ad circumferentias;

quod in girum ferens,

quo ordine quoque orbe lateres caementaque

ducenda collocandaque essent a fabris,

per parietem terminabat.

Quod autem altitudo iam aedificii

difficultatem afferebat permagnam, ducentorum ea cubitorum est !

Si pinnam testudini addideris,

(quae triginta sex ipsa complet cubitos,

quam modo communi nomine

modi forma ut reor, vocant laternam,

surgit enim in laternae modum

ut comportare materiam possit,

simul quod non facile viribus humanis ingentissimi lapides

subveherentur in murum...)

quibus ut constaret colligereturque

notatis in partibus testudo opus erat.

Modum igitur excogitavit,

et quidem magna hominum admiratione,

quo facile omnium ponderum marmora molesque,

minimo etiam labore, sustollerentur.

Ob ingenii laudem

habitus Brunelletio publicae sepulturae honos.

Ad dexterioris portae ingressum,

marmoreum eius signum est,

cum exsculpto epigrammate, quae diximus attestante.

Epigramma Carolus Marsupinus, clarus poëta edidit...

MAGGIO 23

Dove il Petrarca aveva visto sopravvivere

il Ludus Gladiatorius

Sisto V dovette occuparsi di un repulisti del brigantaggio.

Incomincio questa volta per breviorem. L'ambizione di collegare due eventi mi ruba lo spazio necessario ! (De rebus familiaribus Epistolae, lib.V, ad Ioann.Columnam, VI).

Nocturnum iter, hic non secus atque inter densissimas silvas,

anceps ac periculis plenum est,

obsidentibus vias nobilibus adulescentulis armatis, quorum licentiam

nulla -inquam- vel patrum disciplina vel magistratuum auctoritas

vel Regum maiestas atque imperium frenare quivit.

Quid autem miri est

si quid per umbram noctis nullo teste petulantius audeant,

cum luce media, inspectantibus regibus et populo,

infamis ille GLADIATORIUS LUDUS

in urbe itala celebretur plus quam barbarica feritate,

ubi more pecudum sanguis humanus funditur

et saepe, plaudentibus insanorum cuneis,

sub oculis miserorum parentum infelices filii iugulantur,

iuguloque gladium et cunctantius excepisse infamia summa est,

quasi pro Republica aut pro aeternae vitae praemiis certet...

Illuc ego pridem, ignarus omnium, ductus sum ad locum urbi contiguum,

quem Carbonariam vocant, non indigno vocabulo,

ubi scilicet ad mortis incudem

cruentos fabros denigrat tantorum scelerum officina !

Aderat Regina et Andreas Regulus,

puer alti animi si unquam dilatum diadema susceperit;

aderat omnis neapolitana militia, qua nulla compertior, nulla detentior;

vulgus certatim omne confluxerat. Ego itaque

tanto concursu tantaque clarorum hominum intentione suspensus,

ut grande aliquid visurus oculos intenderam, dum repente,

quasi laetum quiddam accidisset, plausus inenarrabilis ad caelum tollitur.

Circumspicio et ecce formosissimus adulescens,

rigido mucrone transfossus ANTE PEDES MEOS CORRUIT !

Obstupui, et toto corpore cohorrescens, equo calcaribus adacto,

tetrum atque tartareum spectaculum effugi, comitum fraudem,

spectatorum saevitiam et lusorum infamiam identidem accusans.

Haec gemina pestis, Pater Optime, quasi per manus tradita,

a maioribus ad posteros semper crescendo pervenit, eoque progressa est

ut iam dignitatis ac libertatis nomen habeat licentia delinquendi.

Sed de his hactenus. Nam et tragicum opus est

et multa super his inter obstinatos cives iam perdidi....

Lo storico Pietro Maffei S.J. scrisse, tra le cose forse soltanto iniziate, Historiarum ab Excessu Gregorii XIII. Appena raccontata la morte di questo Pontefice, apre senza troppi indugi il capitolo dedicato all'elezione del nuovo Papa, che sarà Felice Peretti Montalto e assumerà il nome di Sisto V. Passerà alle storie profane perticolarmente per la profonda restaurazione edilizia della Roma medievale; ma qui raccoglieremo una sola delle testimonianze. Ad esempio... questo stuzzicante inizio del suo pontificato.

Et Sixtus, alliciendis porro ad arcem christianae religionis

undequaque mortalibus in Urbe novis operibus exornanda,

cum superiorum Pontificum magnificentia nobile certamen instituit.

Ac primum...

Ecco l'annunciata battaglia per ripulire lo Stato Pontificio. MAFFEI, o.c. Liber I, p. 2

Evehitur autem VIII Kal. Maias anno p.Ch.natum 1585.

Sixti dein nomine assumpto et caerimoniis de more absolutis,

ad purgandos latrocinio Ecclesiasticos Fines ante omnia curas intendit.

Per eos quippe annos vagi obaeratique exsules, capitalia ausi plerique,

ad praedam rapinasque congregati,

incendia caedes terroresque circumferendo,

non modo fertilisimos Italiae campos,

verum etiam castella urbesque et ipsa denique romana aedificia

per summam indignitatem infesta reddiderant.

Magna etiam erat, omnibus fere locis, impunitas gladiorum,

et superato legum auxilio,

alacris tamquam in victoria volitabat improbitas.

Adversus pestes eiusmodi Sixtus

quam severissima, levibus etiam de causis, exerceri iudicia;

precibus pretiove nullum dari locum;

sublatis asylis, maleficos atque sicarios palam resistentes occidi,

fugientes retrahi, latitantes indagine cingi,

nihil inexpertum relinqui curavit.

Gravia supplicia cognatis ipsorum amicisque

si quempiam hospitio recepissent aut ulla iuvissent ope, proposuit.

Contra si quis ex ipsa latronum colluvie

aliquem eorum interfecisset vinctumque tradidisset,

ampla et edixit praemia et cum fide persolvit.

Uti conscelerato bipedum generi cibo tectoque interdiceretur,

a finitimis quoque dynastis atque praetoribus,

per mutuas pactiones obtinuit.

Per hunc fere modum Ecclesiae Romanae,

magno omnium ordinum gaudio, reddita pax.

MAGGIO 24

PIACEVOLISSIME PAGINE LATINE DEL CORDARA

Anche lui, umanista in pensione

per via dell'estinzione dei gesuiti, 1773

Voglio raccogliere in queste pagine la storia di una probabilissima ULCERA AL DUODENO (è permessa qualsiasi altra diagnosi! ma posso anch'io diagnosticare in base alle mie esperienze di stress). Al P.Giulio Cesare Cordara in quegli anni nei quali andava precipitando l'estinzione della Compagnia, i guai venivano uno dopo l'altro. Il fatto che ora vedremo sarà da lui stesso analizzato in bonario e convalescenziale latino dopo un contrasto cagionatogli (nel 1771, a quanto pare) dal Rettore del Collegio Germanico, un tale Giambattista Guerrero, suo ex‑allievo a Fermo, insensibile, anzi ostinatamente e senza nessuna spiegazione, nemico dell'Historia Collegii Germanici et Hungarici, scritta gratis dal Cordara (spinto soltanto da un desiderio del Vicerettore di quel Collegio). Il quale non solo non si muove per pagare il costo dell'edizione, ma pretende che sia il Cordara stesso a sorreggere quella spesa. E quando poi il libro incomincia a venire a ruba fra gli allievi del Collegio, il Rettore... interviene autoritario e per insufficienti motivi disciplinari, blocca addirittura la vendita !

Da questo punto incomincia a crollare la salute del Cordara. Poiché, quando gli alunni Librum illum certatim deposcebant, eorum ardori moram obiecit, quod merito obstupescas, Rector Guerrerius... qui emptionem inhibuit !

Hic mihi ex mentis angore labare valetudo coepit.

Videbam enim unius malignitate viri

non solum omni me laboris honestissimi fructu

sed qualicumque etiam impensae compensatione fraudari.

Ac tanto acrius urebar

quod hac de re cum quoquam conqueri nefas atque indecorum putabam,

malebamque dolorem sinu premere ac tacitus ferre.

Iam ergo febricula tentari coepi fere assidua;

non cibi, non somni, quod satis capere.

Id omne ego dissimulanter ferebam, at macies oris insolita;

moeror parcitasque verborum, latentem animi aegritudinem accusabant.

Rem notavit prae ceteris Generalis Praepositus,

quicum mihi cotidiana vitae consuetudo erat, utque me amabat ex animo

ac forte aliquid de orto inter me ac Guerrerium dissidio inaudierat,

ad se accersitum effari libere iussit moeroris quae causa esset.

Ego rem, uti erat, a suis initiis exposui.

Tum ille: Age sis -inquit- tolle animum,

res tanti non est ut propterea valetudinem perdas.

Ac momento eodem aureos ipsos trecentos,

quos mihi stabat Historiae editio, mihi de suo repraesentavit.

Libri vero exemplaria

manere posthac apud Procuratorem Ordinis Generalis iussit,

per suas deinde vices divendenda.

Magno mihi solatio Patris ac Praesidis amantissimi liberalitas fuit,

sed haerentem iam sanguini tabem non dispulit.

Adeo bilis ima in praecordia descenderat.

Itaque Tibur secessi, animi levamentum ab otio,

salutem corporis ab saluberrimo illo caelo quaeritans.

At paucos illic moratus dies,

morbo aggravante redire Romam ac me lecto committere coactus sum.

Hic vero tanta subito se aperuit morbi vis,

ut metum vehementem iniecerit medico, vehementiorem mihi.

Febri invalescente bis ac tertio incisa mihi vena est, ac febris remisit.

Redibat tamen identidem; vires numquam recipiebam.

Duos omnino menses, et si quid amplius,

in valetudinario aut aegrotus aut aegroti similis constiti. Quo tempore,

ut hoc non dissimulem, tam multi amicorum me invisum venere,

sive Praesules sive Cardinales, ut tantum virorum Principum concursum

numquam sibi visum affirmaret aegrotorum curator.

Foeminae, quibus adesse coram non licebat,

e famulis unum cotidie de me quaesitum mittebant.

Eluxit imprimis eximia erga me benevolentia

tum Francisci Cancellerii, tum Caroli ac Iosephi Albani,

eorum videlicet adolescentum quorum supra mentionem feci,

quosque ego, propter suavitatem ingenii,

plus prope meis oculis amabam.

Prior enim post prandium; hi sub vesperam quotidie ad me divertebant,

atque horas aliquot mecum variis de rebus disserentes transigebant,

quod erat mihi in illa solitudine solatium longe iucundissimum.

Ast ubi primum a morbo nonnihil recreari coepi,

visum medicis migrandum mihi esse in rus aliquod suburbanum,

ubi et caelo salubriore et honesta muneris vacatione

confirmari valetudo posset.

Quandiu enim Romae consisterem, haesurum me assidue ad pluteum

legendi ac scribendi laborem nunquam intermissurum

(quid enim aliud facerem?)

eaque mentis contentione nunquam plane consecuturum

ut attritae morbo vires reficerentur.

Plura cum suppeterent suburbana, ego ceteris Albanense praetuli,

quippe longo mihi usu cognitum,

ubi ascensus facilis, planae circum ac peramoenae ambulationes,

et certis anni temporibus ingens nobilium romanorum concursus.

Villa ibi erat Collegii Romani, lato circuitu tota muro septa,

oleae vinique ferax, pomiferis quoque arboribus consita,

quodque praestabilius,

ita iuncta oppido ut ipsum oppidum ex parte contingeret.

MAGGIO 25

Prosegue lo sfogo del CORDARA:

il quale poi... mestamente si congeda

In ea, domus haud quidem ampla,

sed iusto conclavium numero atque ita opportuna situ,

ut ex ea prospectus per aperta camporum pateret usque ad mare.

Huic villae plura subiuncta erant Collegii Romani praedia,

rem tamen omnem procurabat Frater de Societate laicus,

cui proinde equi famulique praesto erant

ac, velut opum multarum viro, Albanenses obsequium deferebant.

Huc ergo ego Maio mense ineunte me contuli,

atque una mecum laicum mihi ad cubiculi ministeria addictum adduxi.

Sed quoniam longior hic mihi commoratio quam putabam fuit,

atque ad sex ipsos menses excessit,

quas ego per vices occupationesque totum hoc tempus exegerim,

paulo diligentius exponam.

Principio subtile caelum albanense mihi,

contra quam sperabam, se praebuit adversum.

Recruduit enim sopita morbi vis, et cum antea infirmae essent vires,

hic brevi adeo debilitatae fractaeque sunt, ut vix pedibus insistere,

vix gradum promovere nisi baculo innixus possem,

scalas quidem certe sine fulcro conscendere nullo modo possem.

Stomacho laborabam,

exculenta omnia etiam delicatiora fastidiebam respuebamque.

Sane parvo victitabam !

Quodque capiebam cibi, certa quotidie hora acescebat in stomacho,

ex eoque acidus excernebatur humor, quem stillatim ore eiectabam.

Hunc si humorem demas,

arida semper ac praeter modum sicca lingua erat,

atque a potu, quod mireris, aridior sicciorque,

nunquam vel tantillum humecta.

Ad haec mira alvi durities, somni breves et inquieti,

febricula assidua, nec sine membrorum rigore sub vesperam.

Hanc ego pestem perdiu contempsi,

solo caeli salubris beneficio atque animi vagatione depellendam putans,

nihilque magis abhorrens quam medicum et lectum.

Itaque spiritus alacritate aegrum sustentans corpus,

quotidie amoena circum vireta et umbriferas vias

lento ut poteram gradu pervagabar,

et interdum equo impositus mansuetissimo,

vel Ariciam vel Cynthianum vel etiam Marinum ac Tusculum,

maiori sane audacia quam consilio excurrebam.

At febri crudescente in dies, coactus denique sum

et auxilio vocare medicum et lecto me committere.

Quas tum potiones non sorbui !

quantum ex amarulento illo cortice peruano non hausi !

Resedit aliquando pertinax febris, et visa remediis cedere

restabat tamen dira macies ac debilitas tanta

ut ne scribere quidem possem.

Si quando enim ad scribendum me appuleram, tremabat manus,

calamus ab illa nescio quo pacto dissiliebat;

vix ullum sat commode efformare caracterem poteram.

Atque ea causa fuit cur tum ego ad te, frater, litteras

non mea sed laici sodalis mei manu exaratas, si meministi, darem.

Ad mali cumulum mihi hoc tempore

intumuere lentore nescio quo sanguinis crura, atque ita quidem

ut ea res hydropis suspicionem iniecerit medico,

qui propterea scripto consulendos censuit romanos medicos peritiores.

Solo frictionis usu sensim evanuit suspectus tumor;

at humor noxius, qualiscunque ille esset, descendit ad pedes

implicuitque se, ut puto, nervis aut musculis.

Post id certe tempus pedibus laborare coepi,

in iisque etiam nunc, licet nihil externe appareat,

nescio quid inaequale contractumque aut dissolutum sentio,

quod licet sedenti molestum non sit,

gradienti molestiam ac dolorem peracerbum creat.

Has namque morbi diuturni reliquias huc mecum ab Urbe attuli.

Malum vero inveteratum et longa septem annorum possessione

non roboratum modo sed auctum eo iam devenit

ut post sexcenta remedia incassum adhibita,

vix ulla prosperae curationis spes reliqua sit, Superis etiam immortalibus

gratias agam quod in imis tantum corporis partibus id vitium resideat !

Ac per has demum alternantis valetudinis vices,

nunc male, nunc tolerabiliter habens, nunquam tamen persanatus,

Albani vitam produxi ad undecimum usque diem Novembris,

Divo Martino sacrum, quo die in Urbem me retuli.

Neque vero exspers honestissimae iucunditatis

tam longa mihi rusticatio fuit.

Praeter enim liberioris expirandae aurae facultatem

quam rus unicuique praebet, et vitam nullis adscriptam legibus

quam religiosis etiam hominibus affecta valetudo permittit,

amicorum societas, quae mihi voluptatum maxima semper fuit,

ac porro est, nunquam Albani defuit.

MAGGIO 26

Come chiude il Cordara i

DE SUIS AC SUORUM REBUS COMMENTARII

Quaeret iam forte quisquam ex me

de Societatis resurrectione quid sentiam.

Hanc sibi certo adpromittebant initio homines nostri

ET PROXIMAM ET GLORIOSAM, freti vaticiniis multis et variis,

quae ea de re statim disseminari sunt coepta.

Unum prae ceteris ego novi, qui vestem Societatis reposuit in armario,

eam, ut aiebat, primo quoque tempore ressumpturus.

At decursu annorum quinque

erosam blattis vestem opinor, et ille spe, ut puto, excidit.

Et iam apud plerosque, cunctis fallentibus vaticiniis,

res est desperationi proxima.

Nec ego sane quidquam bonae spei video in praesentia.

Duo summi Reges, qui primi Societatem e suis terris expulerant,

Lusitanus et Gallus, hoc medio tempore interiere.

Duo Regum Primarii Administri, Carvallius et Tanuccius,

qui omnium validissime Societatis ruinam impulere,

loco moti atque in ordinem redacti sunt.

Nihil tamen usquam novi de Jesuitis deliberatum, nihil mutatum.

Gangannello is successit Pontifex

quo neque aequiorem neque sui amantiorem optare poterant Jesuitae,

Johannes Angelus Brascus.

Huius ego egregiam erga nos voluntatem intime perspectam habui.

Brascus tamen, posteaquam Pius eo nomine Sextus est factus,

totam ex altissima illa orbis specula circumspiciens Ecclesiam,

licet Societatis restituendae cupidissimus,

ea de re nihildum movit, nec moturus videtur in posterum.

Non irritandos Reges, non denuo perturbandam Ecclesiam censet

propter Jesuitas. Et idem credo quivis Jesuita censeret, si fieret Pontifex.

Labuntur interea alii ex aliis anni,

et difficilior in dies Societatis restitutio fit.

Amicorum multi intereunt, aliorum ipsa mora frigescunt studia.

Contra adversariorum factio, quandiu stabunt alii Ordines Religiosi,

et numero valebit et viribus.

Quae ad salutem animarum ubique obibant Jesuitae munia,

utcumque supplent alii sacrorum ministri.

His ita assuescunt homines,

ut iam minus desiderare Societatem videantur.

Adde quod Societatis distractae sunt opes,

atque alios in usus publicae utilitatis versae.

Ipsa adeo Collegiorum aedificia multis locis alii religiosi utenda accepere,

et siquidem Societas revivisceret,

nec quo viverent nec ubi habitarent Jesuitae essent habituri.

Quid humanae spei post haec reliquum sit, plane non video !!

Attamen in humanis rebus spes abscedit ultima,

et meliora sperare semper licet !

Spes ipsa boni bonum est, quod nobis frustra malevoli invideant,

nemo potest auferre. Ego sane restituendam aliquando Societatem spero,

non tamen ob aniles, quae circumferuntur praedictionum fabulas,

sed quia interesse puto rei publicae

ut is in Ecclesia reflorescat vigeatque in perpetuum Ordo,

quo non alius sua institutione sanctior, non alius publicae utilior rei.

Nihil sane codice nostrarum legum sapientius,

nihil melius excogitatum fingi potest;

hanc Ignatio laudem prudentissimi quique tribuunt,

ut quae meliora per alios ordines dispersa inveniebantur excerpserit,

atque in unam Societatem cuncta contulerit.

Id usu ipso, atque omnium gentium experientia

per duo continenter saecula comprobatum est.

Erunt igitur propitio Deo tempora pacatiora,

cum id ipsum redibit in memoriam principum.

Quae enim gessit orbe toto Societas ac litteris consignata reliquit,

nulla unquam delebit oblivio, utque eius nulla supersint monumenta.

omnes de ea ad ultimam usque posteritatem loquentur historiae.

Sentient ergo aliquando principes

quantum suis ipsi regnis damnum creaverint,

cum supprimendam Societatem curavere.

Fors et iniuste accusatos Jesuitas,

meris calumniis appetitos, sola vi ac malignitate oppressos intelligent,

neque recusabunt quominus in antiquas aedes postliminio redeant.

Pontifices, quicunque ii futuri sint, si non amore nostri,

at saltem propria utilitate, hanc contra suos oppugnatores

redintegrare aciem tam impigram strenuamque,

hoc militiae suae robur ad signa revocare gestient.

Laetabuntur populi ad reduces Jesuitas

recordatione veterum beneficiorum cupidissime amplectentur.

Haec certe eventura mens augurat, atque utinam eveniant vivente me !

Verum haec cum scribam anno vitae meae quinto supra septuagesimum,

propius abesse me sentio ab exitu,

quam ut tantam voluptatem meis haurire oculis queam.

RESURGET tamen, ut spero, Societas suo tempore,

neque hanc spem, qua maxime sustentor,

ullus adversantis fortunae casus mihi unquam eximet.

Num opes potentiamque pristinam receptura aliquando sit,

dubito vehementer.

Illud pro certo sumo, cautiores nobis qui sequentur Jesuitas,

uti qui nostrae calamitatis exemplo discent

non nimium efferre se supra ceteros religiosos,

sed intra modestiae girum perpetuo se continere. FINIS.

MAGGIO 27

Una "nevicata del secolo"

vissuta però "in zona basca"

da una missione diplomatica pre-europea.

Voglio offrirvi questa volta una PAGINA a SORPRESA. Sorpresa anche per me che l’avevo in servo da parecchi anni (fu un regalo personale del P.Arrupe -1971-, allorchè egli l'aveva avuto dalla Caja de Ahorros -Cassa di Risparmio- di VITORIA (nella Spagna basca) che aveva offerto ai suoi "azionisti" come strenna natalizia, e in edizione fotostatica, un brano della propria storia, stilato però in LATINO dai componenti di una "missione diplomatica dall'imperatore absburgico a Toledo". Capo delle missione sarà nientemeno FEDERICO II del Palatinato, incappato però, quel Natale 1538, appena oltrepassati i Pirenei, nella giornalistica "nevicata del secolo", quando ancora restavano da superare i famigerati valichi di Alava (oggi, nomine euskero o basco, GASTEIS). Io mi ero trovato dinanzi ad una lettura suggestiva, ma difficilmente valutabile: ora la riscopro piacevole e interessante, per l'accumulo dei suoi valori, ingenuità, senso umanistico, dimensione umana, autenticità addirittura, di un'Europa che già si andava costruendo.

Autore di questa cronaca un tale Hubertus, impiegato di qualche ufficio nella base imperiale di Heidelberg (e ciò basta per ricollegare questo episodio all’odierna Europa). Posso ancora aiutare il vostro interesse ricordandovi che nel BREVITER avete al 9 Dicembre, altra "nevicata del secolo", firmata pero questa volta da Erasmus Rotterodamensis, 1499.

Baionae tres dies commorati, dum vasa coquinaria comparamus,

tandem per Pyrenaeorum montium difficiles anfractus

et Biscainorum inhospita oppida, ad vicum SEGORAM,

ad pedem altissimi Montis qui a Divo Adriano nomenclaturam sortitus est,

pridie Natalis Domini pervenimus.

Noluit autem Princeps eo die proficisci,

sed more christiano NATALEM Christi ibidem celebrare,

licet ab oppidanis admoneretur ut acceleraret montem transire,

antequam nivibus obrueretur, quae tum DENSAE decidebant.

Altera ergo die,

conductis multis hominibus, qui itinera contecta revelarent,

conati sumus ad altitudinem montis perrumpere, sed tanta

vis ventorum exoriebatur (quae nobis oculos nive perstringebat),

ut negarent nostri duces eo caelo,

etiamsi Hispania tota periclitaretur, posse ulterius progredi.

Itaque necesse fuit SEGORAM redire, ubi cum ludibrio et cachinno,

pessimi hominum, Biscaini, vix recipere voluerunt:

imo et nive in globulos coacta, de fenestris nos impetebant.

Sed ferendum erat!

Non enim aderat Magistratus qui petulantiam illorum coerceret.

Habent enim unum Alkaldum, quem Praefectum appellare posses,

sed is vix quicquam authoritatis apud insolentissimos homines obtinebat.

Sequenti die tamen magnam rursus (precibus et donis!)

hominum multitudinem obtinuimus,

quae duce Alkaldo iter nobis facturam pollicebatur.

Cumque non procul

a perforata rupe -quae est in Montis fere vertice- penetrassemus,

tantus ventorum turbo illico ingruit

ut intra fere momentum nos et iumenta nive contegeret.

Et nusquam consistere poteramus,

dilabebanturque nebulones, clamantes nobis esse pereundum !

Habebam tamen equum generosum, qui, vi erumpens

me (caudam enim illius comprehenderam) usque ad foramen attraxit,

ubi magnam hominum turbam,

qui ex alia montis parte iussi advenerant, offendi.

Quos precibus et promissis,

ut Principi et Dominae, quos despiciebant in nive perire, subvenirent,

frustra obtestabar, donec superveniens Alkaldes alter,

districto gladio illos de antro deturbavit,

et nisi vellent et ipsi perire, obserata ianua, ut iter facerent coegit.

Magno labore Princeps et eius coniunx

e nive erepti et in antrum rupis pertracti;

nihil edulii reperiebant, nisi vini pauxillum !

Verendumque ne foramen antri quo nobis egrediendum erat,

nive obrueretur, neque digrediendi locus futurus esset, nobisque,

fame et siti pereundum dicerent nisi confestim inde discederemus.

Supervenit autem e proxima Villa Galarreta rusticus, qui docuit

alteram partem Montis sylvosam esse et sine vento.

Quapropter, si eo evaderemus, lutos nos fore a typhonibus,

qui nos vehementer infestarant in montis ascensu.

Paremus illi, et vix per altissimam nivem ex antro erumpentes,

statim deprehendimus verum quod dixerat rusticus.

Sylva enim illico nos excepit, arboribus usque adeo densa

ut ventorum vis nulla erumpere posset.

Sed supererat adhuc stadii spacium in Montis verticem,

in quem se ascendere posse desperabat Princeps.

Itaque ego, eum nive retardante, corripui de sylva baculum,

illique extremum praebui atque post me attrahebam, anhelabundum.

Superato Montis vertice

despiciebamus longissimae Hispaniae valles,

montibus nive pene aequatis.

Descensus autem Montis nos deterrebat, qui adeo praeceps est

ut in scalarum morem excisus videatur.

Cui malo ut mederetur Princeps, baculum meum intra crura accepit,

et equitans, puerorum more, de monte delabebatur !

Domina vero a duabus famulis sustentabatur,

saepeque de gradibus illis in altissimam nivem decidebat,

cachinnabunda quidem et ridens ut Principem exhilararet.

Ad pedem Montis postquam praereptavimus,

altiorem adhuc offendimus nivem,

et iter non quidem praeceps sed salebrosum,

et nunc vallibus nunc iugis impeditum et vix transibile.

Et erat adhuc germanicum milliare conficiendum !

neque quisquam e nostris familiaribus, qui pridie eius diei

montem transmiserunt et in Galareta nos exspectabant, veniebat.

Equi quidem, ad antrum montis remorati,

neque prae impedimentis ingredi valentes nusquam apparebant.

Fessus vero Princeps tandem in nive resedit

et se ultra progredi posse negabat !

Cum ecce equus meus in antro, morae impatiens, erumpit,

et a rustico captus adducitur,

quem (Princeps), tamquam e caelo missum, inscendit.

Eo pene momento superveniens famulus meus

suum equum Dominae praebuit;

nos ergo cum gynaeciolo nostro peronati comitabamur.

A SEGORA ad GALARETAM tria sunt milliaria germanica,

eo circa vespertinam horam usque adeo fessi pervenimus,

ut virgines et aliquot nostrum

ad ignem tamquam moribundi deficerent et conciderent;

quos ego pomorum Areconticorum succo reficiebam.

Acceperam enim de more meo aliquot mecum,

quippe multa huiusmodi pericula perpessus forem.

Remansit autem in antri rupibus

Dominus Iohannes Langius, cum aliquot famulis,

ut equos et clitellas nostras nive obrutas, recolligerent

et in antrum convehi et perduci curarent.

Quia vero sciebam eos nec vinum nec panem habere,

conduxi sex rusticos magna pecunia,

quibus iaros (est amphorae genus) et 20 panes

in antrum deferendos commisi,

et iuramento astrinxi, ne quid inde biberent vel comederent;

et quo firmius id observarent,

quantum potuerunt vini ingurgitare prius dedi, et eduliis suffarcinavi,

Doctorique Iohanni iarorum et panum numerum perscripsi,

ne possent eos famelici defraudare.

Sed nebulones, nec iuramenti nec honestatis memores,

duos dumtaxat iaros et sex panes ad antrum pertulerunt,

quos fustulatim inter se diviserant,

et vini unum succum cuique praebuerunt.

Mane facto ad nos venerunt, quos hilares non secus suscepimus

quam solent naufragio erepti in portu a propinquis recipi !

Et cum nebulones maledictis frustra incesserem,

qui fidem non servarant, intervenit aliud incommodum. Alcaldes enim,

a me interrogatus quantum peteret pro monstrato et aperto itinere,

respondebat "se aeque ut Principem nobilem! et prorsus nihil habere velle".

Cum vero Princeps annulum valoris viginti coronatorum

uxori deferendum in signum gratitudinis illi offerret,

strenue accipere recusavit, dicens "suam uxorem non egere annulis!"

Cum igitur Princeps illi ageret gratias,

et relaturum libenter polliceretur, si usus veniret quo sua opera indigeret,

et beneficium apud Caesarem non taciturum:

coepit conqueri et dicere se existimasse Principem munificentiorem

quam ut re tam parva voluisset magnos suos compensare labores,

et nescio quid non minabatur.

Quod audiens Princeps excanduit totus,

quod qui nihil petere voluisset et oblatum annulum recusasset,

nunc vero, versis velis, conqueratur sibi nihil donari,

iussitque illi numerari 70 coronatos.

Quibus acceptis innumera sua offerebat obsequia,

et mille "BESO las manos", agebatque inmensas gratias.

Cui Princeps: "Non egeo -inquit- nebulonis blanditiis;

postquam pervenero ad Caesarem,

ego tui et tuorum non obliviscar ludibriorum.

Et quae nunc a me improbe extorsisti, dabo operam ut iugulo rependas".

Reliqui optime contenti conviciis incessebant Alkaldem, quem,

multa dicere volentem et pecuniam reddere se simulantem, dimisimus.

Constitit autem Principi transitus Montis supra quingentos coronatos.

Galaretae eo die mansimus, quo tantum de caelo concidit nivis,

ut plerique negarent posse ulterius progredi,

sed veriti ne magis atque magis ningeret et deficeret nobis commeatus,

quos e proximis villis nagnis difficultatibus petere cogebamur,

perrumpendum esse statuimus.

Atque in sequenti die iter ingressi, duce postilione, qui semitas callebat,

et aliquot rusticis qui nivem, ubi profundior esset, removerent

et iter aperirent, duo milliaria dumtaxat conficere potuimus.

In pago haud multum magno pernoctandum fuit,

ubi vix tantum ligni consecuti sumus

quo paucae carnes elixarentur, et aliquot gallinae assarentur.

Nulla ad manum erant sedilia, nullae mensae,

quapropter naturae beneficio utendum fuit.

Congessimus enim in modum altaris nivem,

et ex ea sedes circumfaciebamus,

quod spectaculum Principi aspicere volupe erat,

dum nos aspiceret caenantes mensa nivea,

memoriaeque dignum asserebat, miraculo etiam adscribendum,

quod licet tantum undique nivis iaceret,

attamen clemens aër et minime frigidus foret,

neque ob id ipsum liquefieret nix.

Noctes tamen frigidiores et longiores horrebamus;

nam rari erant lecti et nulla tegmina.

Inter coenandum suboriebatur inter nos quaestio,

quomodo noctem transigeremus tuti a frigore,

cum forte supervenit nobilis Hispanus, qui me conspicatus agnovit, et

" Tu es -inquit- Hubertus, Secretarius, qui me Heydelbergae,

cum aderat Imperator hospitioque vero careremus,

et omnia nive ut nunc hic sunt contecta forent,

vicinum exorasti ut me susciperet".

Et haec dicens, me complexus est et addit:

" Ego, qua casus tulit pro facultatibus meis vicem volo rependere,

rogo ut assumptis tribus aut quattuor sociis ad aedes meas venias:

erit forsitam, quo te lautius quam in hac nive tractem!"

Cui ego: "Si unquam quid tibi beneficii praestiti,

gaudeo te memorem et in gratum collatum beneficium:

cuius etsi non satis recordor, tamen, oblatam non recuso condicionem.

Ceterum rogo, ut in hac nive decumbens,

nostram caenulam degustare non dedigneris".

" Quin potius -inquit- hinc domum eamus ad uxorem,

quae me ad caenam exspectat".

Et me, attollentem alios, subsequi iussit." Erant autem nostrum sex;

deduxit autem nos foras pagum in domum non sane amplam, in qua

erant oves, caprae, gallinae... et admodum multa et munda supellex.

In medio vero focus, in nostrum adventum -ut videbatur- accensus,

iuxta quem veru longius quam de more gentis Hispanicae,

quo lepus assabatur, duae perdices, unus capo !

Uxor vetula, illico ut nos vidit, venit obviam et amanter admodum excepit,

iuxtaque ignem considere iussit et ad virum conversa:

" Bene facis -inquit- mi vir, qui hos ad nos adduxeris hospites,

viros bonos, ut sunt Germani omnes; atque utinam rediret filius

et aliquid boni afferret quo illos bene tractare possemus.

Vident Regni nostri opes, et boni, ut spero, consulent.

Reliqua ego, ut munditer et calide dormiant, operam dabo".

Ad quam ego: "Siquidem, ut non dubito, Domina, praestiteris,

non erit quod amplius desideremus, si saltem condonaveris

quod ignoti tibi et tuae familiae molesti erimus..."

" Nihil -inquit- molestiae a bonis viris esse potest. Ego cum viro meo

bonam Europae partem peragravi hospitalitatisque iura didici".

Et simul haec dicens,

mensam -mundissime tectam- attraxit et cibaria attulit.

Primum lactucas in acetariis, quas sub nive requisitas dicebat.

Deinde carnes elixas affatim.

Et deinde leporem, assatas perdices et capum.

Prospiciebat autem saepe de ianua, gemens quod filius non reverteretur;

quem tandem forte conspicata (erat enim nox lucida) laeta supra modum:

" En -inquit- venit quem timebam nive absorptum".

At tulit autem mala Arecontica, olivas et Cappares,

quos in proximo vico emerat, et assidens nobis

coepit de inaudita illa nive dicere, durareque perpetuam Toletum usque;

quod ipsum auditum esse a rusticis in oppido Victoria (Gasteis) aiebat;

quo advenerat Agusillus ab Imperatore

ad excipiendum Principem perducendumque Toletum missus.

Quae audientes Principi annunciavimus, ut laetior eam noctem duceret.

Interea variis nos et iucundis sermonibus hospes oblectabat,

et inter caetera longum iter ad Toletum nivibus contectam.

Et oculis ac pedibus conspiciendum docebat:

oculos quidem perpetuo nivium aspectu facile laedi

nisi quid ante eos nigri praetenderemus;

pedum autem digiti obstuperent, nisi assidue corpus moveremus;

et numquam omnino quiesceremus calceamentaque detraheremus.

Nam si calceati decumberemus,

tumescentibus pedibus alte vincula imprimerentur:

atque ita, calcei pedibus astricti, resolvi nullo modo possent.

Quibus, illo dicente, deprehendi hospitem esse virum doctum,

qui haec in Xenophonte didicisset.

Quare latius interrogatus variis disputationibus

in multam noctem (colloquium) devenit.

Deinde invitante somno, dormitum ivimus.

Mane expergefacti et salutato nostro hospite,

nihil remittente caelo sed continuo ningente,

ad oppidum Alabae provinciae caput, VICTORIAM pervenimus...

ubi Agusillum (alguacil?) ab Imperatore missum reperimus,

qui nobis itineris nivosi difficultates aperuit...

MAGGIO 30

La pesca miracolosa fatta in casa

dai gesuiti boemi... Ma anche del Brasile !

L'aneddoto di oggi lo riserviamo ai pesci, anzi a quelli fluviali, visto che il latinista che stiamo saccheggiando, il boemo Bohuslaus Balbin, il mare se lo poteva soltanto sognare.

Ma niente di particolarmente difficile il suo latino: niente sulle specie, sui sapori o su qualsiasi altro pregio. Protagonista del racconto è soltanto l'ingegnosità di quei benedetti preti, che sapevano garantire il pesce fresco e abbondante al proprio convento con poco lavoro e modicissima spesa.

BOHUSLAUS BALBIN, Miscellana Bohemiae, Inter ADDITAMENTA ad lib.I

Lo spazio disponibile mi permette regalarvi qui altra pesca non meno miracolosa, che ha come protagonista, verso il 1580, ma nel Brasile, un Santo, il P.Anchieta. Et, quando cum piscatoribus piscationibusque versamur, subiiciamus alia eiusdem generis, quae diversis locis temporibusque evenere.

Homo Lusitanus, cum ad piscationem se conferret,

obviam Josephum Anchieta habuit in itinere, a quo,

cum venerabundus benedictionem petiisset,

apto reti, ingentem piscium numerum ad admirationem usque excepit;

quod totum Iosephi tribuit precationi.

Et quidem piscatoribus indicare qua copiosam piscationem facerent,

erat usu quotidianum !

Nam cum in Bahiensi Collegio esset magna piscium penuria,

piscatores qui in usum Collegii piscabantur,

die quodam, bene mane inanes rediere,

quod piscibus mare vacuum videretur; ita nulli usquam apparebant.

Eorum ad se magistrum Iosephus accersit,

eique e Collegii specula locum indicat spatium leucae unius dissitum,

Piraiae Sinum appellant: ibi praedam copiosam reperturum.

Paret ille dicto, et cum sociis eo profectus,

ingentem magnorum mugilum numerum domum reportant.

Solitus est ipse persaepe e piscatoribus sciscitari

QUOD GENUS maxime piscium optarent;

et, ut quisque proprium piscium genus nominaret,

ita cuique alias atque alias regiones quibus piscarentur assignare.

Et quamvis nunquam ea loca piscator ullus pertentasset,

immo vero persaepe ne nota quidem essent,

tamen et QUOD VOLEBANT et QUANTUM VOLEBANT capiebant.

Ita ut interdum retia remittere cogerentur,

ne multitudine piscium damni aliquid paterentur.

Segue ora in PAGINA, l'altra "pesca", del boemo Balbín.

Quam piscosi sint Bohemiae fluvii,

multis iam ante documentis demonstratum est.

Aquila fluvius in Reginohradecensi provincia

de principatu cum ceteris contendit,

in quo quidquid est optimorum piscium hospitatur libentissime.

Qua Czastolovicio Kostelecium iter est,

dextro viae latere, post pratum, brachium quoddam Aquilae fluvii,

sed aqua stante, occurrit, tot tantis tamque variis piscibus refertum,

ut numquam et nullo anni die piscatores frustrentur.

Non semel ad piscationem illam accessi;

quantae, Deus bone, piscium varietates !

Nihil vidi magis! ut comice dicam.

Iterum post Kostelecium,

cum illam civitatulam Pragense Collegium ditione teneret,

in eodem Aquila fluvio

et salmones et ceteri nobilissimi pisces

artificio aqua subtracta, legebantur a nobis... ut flores!

Fecerat Oeconomiae nostrae Praefectus

novum aquae supra cataractas per prata descensum et defluxum,

ut quoties luberet

fluvium in hunc novum alveum deduceret ac derivaret.

Post multa spatia revertebatur in veterem alveum fluvius

et vetus alveus praetexebatur retibus,

ut neque pisces sursum neque deorsum effugium haberent !

Ita decepti, nulla affluente aqua, et priore tota defluente,

PISCES, longissimo usque ad cataractas tractu

relinquebantur in sicco, et, ut dixeram, legebantur ut FLORES.

MAGGIO 31

Gradite una Paginetta anche su...

Giovanna d'Arco ?

Ecco a voi... La Pulcella di Orleans !

La PAGINA che oggi vi imbastirò vi costerà qualche fatica. Il P.Mariana non è certo un virtuoso a caccia di acrobazie linguistiche. E` una testa construita per il Latino, e, con Tacito come modello di stile storico, ha urgente voglia di trovare le formolazioni più brevi. Pensate soltanto al fatto ch'egli ha scrito il suo De rebus Hispaniae, prima in latino, e soltanto in un secondo tempo in spagnolo !

Quando, alla fine del suo libro XX sta sunteggiando i fatti maggiori dell'anno 1429, le sue rapide pennellate non sono proprio per far festa. Ed ecco come, descritti pochi eventi di altre regioni centroeuropee, approda finalmente anche alla Gallia, il cui capoluogo sappiamo tutti che, ben potendo essere Parisii,-iorum, suona -a lui- più gradevole come LUTETIA. (Come, del resto, anche Orleans suonerà meglio come AURELIA, e Remigium sarà Reims,...)

Siamo dunque in Pagina, che è questa volta di:

IOANNES MARIANA, De rebus Hispaniae, lib.XX, cap.XXVI.

Galliae res peiori loco esse non poterant.

LUTETIA, cum multo maxima eius provinciae parte,

fuerat ab Anglis occupata, perpetuis Gallici nominis hostibus !

Sed rem tamen Gallicam sine viribus, sine praesidio,

sine duce numina recrearunt. Septimum enim mensem

AURELIA obsidebatur, ad Ligerim nobilissima civitas.

Obsessi rerum omnium inopia laborabant

ac vix moenibus hostilem vim propulsabant.

IOANNA PUELLA, annorum non amplius octodecim, rebus saluti fuit !

REMIGII nata, qui pagus in Agro Tullensi apud Leucos est,

patre Iacobo Durcio, matre Isabella,

atque a prima aetate paternas oves pascere solita,

veniens in castra gallica, divino se monitu missam ait

ad Aureliam periculo, Galliam Anglico imperio liberandam.

Variis et multis interrogationibus versata,

ubi fides ab Regibus et Proceribus est habita,

per hostium munitiones impetu facto,

auxilia et commeatum in urbem infert.

Civibus cum spe defensionis crevit animus;

crebrisque ex urbe eruptionibus

obsidio dissipata est ad VI Kalendas Iunias.

Circumiecta oppida recepta: levia tantummodo proelia facta,

neque universi certaminis fortuna tentata,

dum vincendi consuetudine Gallorum vires et animi confirmarentur.

Rex Gallus per medios hostes, Remos (quod factum non erat)

ad sacrum crisma Regnique insigne suscipiendum abiit.

Auctor consilii puella: sic augustior suis, hosti formidulosior est factus.

Multis receptis urbibus, LUTETIA, tentata, capi non potuit:

quin ad D.Honorati portam puellae vulnus inflictum est.

Belli impetus versus alio: COMPENDIUM obsidebatur ab Anglis.

Puella successu fidentior animo, suorum cuneo facto, in urbem irrumpit;

sed fortuna tamen in medio cursu deserente,

eruptione facta, in hostium potestatem redacta.

RHOTOMAGI magicae superstitionis rea causa dicta, igne combusta est.

Petrus Cauchonius, Bellovacorum pontifex, praecipuus concitator,

nemine pro captiva contra hiscere auso.

Tametsi plerisque persuasum erat virginem eam iniuria fuisse damnatam,

AETERNUM GALLIAE DECUS OMNIBUS SAECULIS NOBILE

ut dati in causa iudices a Calixto Romano Pontifice pronunciarunt.

Quae acta in scrinio summi templi LUTETIAE cum fide servantur.

Aerea virginis statua, armata militis habitu,

in medio AURELIAE ponte cernitur, accepti beneficii monimentum.