La categoria del Latino della Scolastica potrebbe raccogliere i vari tipi di latino fatti propri dalla comunicazione didattica nelle Universitą, nelle scuole e nell'istruzione del popolo cristiano. Di essa fanno parte:
- a) la Latinitas philosophica commentariorum: dei trattati filosofici e teologici in uso nelle Universitą;
- b) la Latinitas delle Summae;
- c) la Latinitas che si potrebbe tentare di chiamare goliardica.
Coaeva fere Curiali est Latinitas scholastica, quae lingua ''technica'', ut aiunt, merito potest appellari.
Dantes Aligherius scripsit Epistulas stilo Curiae Romanae, opus vero De monarchia lingua scholastica. Thomas Aquinas officium festi Corporis Domini secundum stilum Curiae Romanae composuit, opera vero philosophica ac theologica Latinitate scholastica. Item Bonaventura vitam S. Francisci Assisiensis scripsit secundum praecepta stili Curiae Romanae, in ceteris libris exarandis usus est lingua scholastica.
''Cum lingua Philosophiae Scholasticae, saeculis XI-XIII exorta, ut ait Aemilius Springhetti e S.J. (PONTIFICIVM INSTITVTVM ALTIORIS LATINITATIS BIBLIOTHECA ''VETERVM SAPIENTIA'' SERIES A TEXTVS - DOCVMENTA - COMMENTARIA - VOLVMEN VI - ROMAE MCMLXVII - AE. SPRINGHETTI, Latinitas fontium philosophiae
scholasticae, PAS, Romae 1967, apud custodiam librariam P. A. S.), lingua quaedam specialis et distincta a communi Latinitate exculta Medii Aevi ob lexicon et technicismum coloremque proprium evaserit, atque ab investigatione philosophica large manaverit ad ceteras etiam disciplinas speculativas, et etiamnunc magna parte in linguis vulgaribus exstet'': peculiaris in eius originem et naturam pervestigatio non utilis modo, sed necessaria esse videtur, qui tot Medii Aevi monumenta sapientiae velint intelligere. Exegesis enim philologica, seu plena verborum intellectio, fundamentum est cuiusvis alius interpretationis. Terminologia autem philosophiae scholasticae et magnae partis philosophiae recentioris ex Graeca lingua Aristotelis conversa et mutuata est, partim a magnis ipsius philosophiae scholasticae conditoribus post saeculum XI-XII creata.
Lingua enim philosophiae scholasticae, in Latinitate exculta Medii Aevi, colorem proprium habet propriumque technicismum, quo lingua quaedam specialis, philosophiae propria, a communi et a ceteris peculiaribus sermonibus (ut «stilo Curiae», «sermone poėtico» etc.) distincta.
Sed Lingua Latina, quae media aetate fuerat quiddqam vivum, et propterea ut omnia, quae vivunt, immutationibus obnoxia, ab humanistis, qui se novam ei vim indere putabant; est revera ad perniciem adducta. Desiit tum historia linguae Latinae ut talis, coepit historia studiorum Latinitatis. Subsecutus est amplior usus sermonum vulgarium: quae ad vitam hominum pertinerent, elegantissimo illo nimisque exquisitio sermone humanistarum, qui in imitatione praeclarorum antiquitatis auctorum maxime consistebat, iam fieri non potuit nisi a perpaucis. Latinitas ergo humanistarum potissimum imitatione veterum continetur.
Qui unum Ciceronem imitandum esse defendebant, Ciceroniani appellabantur, alii, anticiceroniani
nuncupati, plures auctores imitandos esse affirmabant serioris quoque aetatis. Latinitas humanistarum in
Curiam Romanam penetravit. Nonnulli Summi Pontifices, ut Nicolaus V, Pius II, Leo X (recentiore aetate
Leo XIII) ipsi fuerunt humanistae; Urbanus VIII hymnos Breviarii Romani ad carminis classici leges revocavit (Bulla ''Divinam Psalmodiam'' a.1631).
Ad optimum stilum Latinum assequendum in seminariis et scholis religiosorum (Ratio studiorum Societatis
Iesu, s. XVI), veteres auctores, praesertim ethnici, discipulis erant legendi. Cursus saepe plane neglegitur,
sed eo contenditur, ut in documentis pontificiis nitor splendeat sermonis mundi et elegantis, praestantium
auctorum exemplis conformati.
2.5.1. Latinitas scholastica aetate quae dicitur Media usque ad Reformationem
[Cf DAG NORBERG, Manuale di latino medievale, Firenze 1974]
Voces peculiares philosophiam spectantes:
absolute - comparative - hypothetice - connotative
abstracte - concrete
accidentaliter - essentialiter; actualiter - potentialiter - habitualiter
adaequate - inadaequate
analogice - aequivoce - univoce; antecedenter - concomitanter - consequenter; a priori - a posteriori;
artificialiter - supernaturaliter - naturaliter; assertive - narrative - disputative; causaliter - formaliter;
circumscriptive - definitive - repletive
collective - distributive;
confuse - distincte; determinate - indeterminate;
directe - indirecte - reflexe; eminenter - formaliter - virtualiter;
entitative - formaliter; essentialiter - accidentaliter - integraliter - partecipative;
extensive - intensive;
formaliter - virtualiter - consecutive - radicaliter - materialiter - obiective - transcendentaliter;
generice - specifice;
in actu - in potentia - in actu primo - in actu secundo;
implicite - explicite; immediate - mediate;
imperative - elicite; instrumentaliter - principaliter;
intrinsece - extrinsece; logice - physice - moraliter;
naturaliter - violenter; negative - positive;
obiective - formaliter - subiective
ordo intentionis - ordo executionis; ordo naturae - ordo cognitionis; per se - per accidens;
permanenter - successive
physice - logice - intentionaliter - metaphysice
practice - speculative; simpliciter - secundum quid;
totaliter - partialiter; transitive - intransitive;
transcendentaliter - praedicamentaliter; substantialiter - accidentaliter.
Nonnulla Graeca verba, a Cicerone usurpata, communia fiunt:
| a)bla/beia | innocentia |
| a)/dhloj | incertus |
| a)diafori/a | indifferentia |
| a)qambi/a | animus absque terrore |
| a)kata/lhptoj | incomprehensibilis |
| a)nalogi/a | analogia seu comparatio proportiove |
| a)ci/wma | enuntiatum, demonstratione non egens |
| a)pa/qeia | impassibilitas |
| a)peiri/a | immensitas |
| a)po/deicij | demonstratio |
| a(pofqe/gma | facete dictum et breviter |
| a(rmoni/a | harmonia, ratio concentioque |
| a)rrw/sthma | aegrotatio |
| a)sw/matoj | incorporeus |
| bou/lhsij | voluntas, adpetitio |
| daimo/nion | esse divinum quiddam |
| do/gma | decretum |
| ei)dwlon | atomus, inane, imago |
| ei)marme/nh | fatalis necessitas, fatum, ordo seriesque causarum |
| ei)rwnei/a | dissimulatio |
| e)na/rgeia | evidentia, perspicuitas, quo nihil est clarius |
| e)/nnoia | notio, notitia |
| e)cwteriko/j | populariter scriptum |
| e)poxh/ | dubitatio, adsentionis suspensio |
| e)tumologi/a | verborum explicatio, etymologia |
| eu)doci/a | bona fama, gloria |
| eu)qumi/a | securitas, tranquillitas animi |
| eu)kairi/a | opportunitas, occasio |
| eu)taci/a | ordinis conservatio, modestia |
| h(gemoniko/n | principatus |
| h(donh/ | voluptas |
| h)/qoj | mores |
| qew/rhma | perceptum, theorema |
| qu/mwsij | excandescentia |
| i)de/a | species |
| i)sonomi/a | aequabilis tributio, aequilibritas |
| kaqh/kon | commune officium |
| kaki/a | vitium, vitiositas, malitia |
| kata/lhyij | comprehensibile... comprehensio, perceptio, rerum cognitio |
| kathgo/rhma | accusatio, praedicatio, praedicamentum |
| kato/rtwma | rectum, rectum factum, perfectum officium, recta effectio |
| ke/ntron | centrum, quasi puncti instar |
| ko/smoj | lucens mundus, mundus varietate distinctus |
| ku/kloj | orbis |
| lh/mma | sumptio |
| logiko/j | logicus, rationalis, subtilius dissertum |
| logikh/ | ratio disserendi, logica |
| lu/ph | aegritudo, dolor |
| mantikh/ | divinatio |
| melagxoli/a | furor |
| meso/thj | medietas |
| no/shma | perturbatio, morbus |
| oi)kei=oj | accommodatus ad naturam, domesticus |
| o(mologi/a | convenientia |
| o(rmh/ | adpetitio, appetitus animi, appetitio naturalis |
| pa/qoj | perturbatio animi, morbus, motus, animi commotio |
| para/docoj | admirabilis (contraque opinionem omnium) |
| poihtiko/j | efficiens |
| politiko/j | civilis |
| pre/pon | decorum |
| pro/lhyij | anticipatio, adsumptio, propositio minor syllogismi |
| pro/noia | providentia, prudentia |
| sofi/a | sapientia |
| sumpa/qeia | naturae consensus, convenientia et coniunctio naturae, sympathia |
| sofrosu/nh | temperantia, moderatio, modestia |
| fantasi/a | visum, vana species vel imago, imaginatio |
| filoguni/a | mulierositas |
| fro/nhsij | prudentia. |
| fusiologi/a | naturae ratio, studium naturae |
| w)fe/lhma | quod prodest, emolumentum |
Immensum est patrimonium lexicale creatum Media quae dicitur aetate in republica clericorum, vivum quidem licet 'artificiale', sed cohaerens phonologice et semantice cum prisco sermone. Influxus causa Graeci sermonis maiore abstractione Latinus sermo est usus et paucioribus lexematibus in -tio, -tas, -tudo, quae potissimum Augustinus et Boetius, Thomas et Bonaventura, logica et metaphysica urgentibus, frequentiora reddiderunt.
Itaque antiquum systema lexicale latinum cessit novo, novaeque menti et rationi sese exprimendi.
Latinitas theologica et philosophica sermo technicus facta est quin in Latinitatem curialem conflueret.
Latinitas scholastica facta est quoque sermo versionum ex Graeco, Arabo, Hebraeo.
Versiones amant translitterationes et latinizationes verborum alienarum gentium se saepius utuntur vocibus Latinis indutis novis sensibus et peculiaribus.
I barbarismi sintattico-onomasiologici tendono a snaturare la lingua latina e si nota una massiccia interferenza dei moduli propri delle lingue romanze. Tale linguaggio fu disprezzato dagli umanisti, che tuttavia non tennero nel debito conto la vitalitą della tradizione del latino classico-cristiano anche attraverso i filosofi medievali del Duecento e del Trecento, come Tommaso d'Aquino e Bonaventura autori sia di trattati teologici e filosofici con il linguaggio tecnico, sia di opere in latino classico-cristiano.
Caratteri linguistico-stilistici del latino della Scolastica sono: una precisione terminologica esasperata (definizioni dei termini adoperati, sottili distinzioni), astrattismi ed avverbi, scarso uso di termini emotivi e soggettivi. Per tali note il latino della scolastica non č stato usato per la stesura dei documenti papali. E' un gergo speciale, necessario per l'espressione di concetti filosofici e teologici, meno per argomenti pastorali''.
Specimen De rerum naturis, L.18
LAROSA
Home Page