LATINITAS CHRISTIANA ECCLESIAE AVCTORVM ET PATRUM

CHRISTIANI AUCTORES
Il latino dei Padri della Chiesa - Latinitas Patristica

Latinitas Patristica

Christianorum auctorum Latinitas fere non alia est ac coaevorum paganorum auctorum, tamen notas exhibet peculiares, nonnnullas a Latinitate Liturgica mutuatas, iuxta leges rhetoricas scholae cuiusque.
Distingui possunt in hoc genere:

Latinitatis Patristicae princeps et inventor habetur Tertullianus sed non minoris momenti linguistici sunt Hieronymus eiusque versiones, tum biblicae tum auctorum, et Augustinus Hipponensis, summus praedicator ac auctor. Qui creaverunt et firmaverunt sermonem christianum eorumque ingenium innumeros efformavit neologismos verborum et lexici, novaque genera litteraria.

Il latino degli autori cristiani non è certo troppo diverso da quello degli autori pagani coevi, e tuttavia si presenta con talune caratteristiche, mutuate tanto dalla latinitas liturgica, quanto dalle esigenze retoriche della scuola di provenienza.

Sotto questa categoria letteraria si possono raggruppare:

Non potendosi ignorare il contributo linguistico dato dalle personalità culturalmente eminenti della cristianità occidentale allo sviluppo della latinità cristiana, occorre precisare che molti autori, fuggendo deliberatamente il purismo conservatore del classicismo in campo linguistico-letterario, accettarono pienamente le tendenze rinnovatrici della latinità cristiana, propria delle comunità ecclesiali in cui operavano o per cui scrivevano.
Agli inizi della tradizione letteraria di fondamentale importanza fu il contributo di Tertulliano, ma un ruolo altrettanto importante ebbe l'attività creativa linguistico-letteraria di Girolamo, nelle traduzioni bibliche e di Agostino predicatore e scrittore.
All'autorità di queste personalità si deve l'affermarsi del linguaggio di tradizione biblica nella letteratura latina di ispirazione cristiana, e alla loro genialità si deve anche la creazione di numerosi neologismi, in campo lessicale, affermatisi nella tradizione linguistica cristiana, e di nuovi generi letterari, in campo retorico.

Latinitas Patristica, id est christianorum auctorum, spectat praeprimis versiones Graecorum et Orientalium auctorum, qui multum contulerunt ad Latinitatem creandam, et ad lexicum quod attinet et ad semanticam et ad stilum. Quorum plurimi vixerunt ante eversam Urbem (a.476), nonnulli Latinitatem illustraverunt usque ad Gregorium M., alii tardiorem patristicam usque ad Bernardum constituunt.

Notae omnibus auctoribus communes spectant lexicon, figuras, affectus (I.M. MIR, l.c., p.237).

QUAE SIT LINGUA CHRISTIANORUM PRIMAEVA PROPRIA

1. Apud omnes constat linguam, qua Patres superioribus Ecclesiae temporibus usi sunt, quibusdam ornari propriis ac singularibus virtutibus.

2. Res novae - quae e novis hominum moribus et placitis, ex novis rerun institutionibus et legibus potissimum originem sumunt - civilem hominum vitam dum tumultusiorem faciunt et celeriorem, singulari novae mentis nota signantur. Nova autem haec hominum mens, quae in consociata civilique vita eminet, dum antiqua mutat deletque instituta, nova quoque fingit vocabula, veterum renovat sensum aliasque linquae virtutes amplificat.
Fides autem christiana, dum in menses inducitur, veterum hominum sese gerendi rationem prorsus mutat; eaque mentium permutatio non in novis tantum notionibus vulgandis constituitur, sed in animis flectendis ac movendis inhaerescit. Novae autem notiones et animi affectus novam etiam in fidelibus generant vitam: quae et in lexico et in lingua - qua ad fidem Christi conversi utebantur - alta necessario impressit vestigia.
Ex hac igitur communi vita, qua multimodis christiani consociabantur, singularis et propria christianorun linqua orta est.

3. Sunt qui de lingua latina christiana aperte loquantur - in quibus H. Goelzer (Dictionnaire latin francais, Paris 1892); alii inter sermonem latinum Ecclesiae et sermonem latinum ecclesiasticum distinguunt - ita J. Schrijnen -; Carolus autem Stillt, negat, ut videtur, fuisse sermonem christianorum proprium. Schola vero quae Noviomagi [Nimègue] ortum habuit et sedem, et in qua doctores eminent in primis Schriijuen et Chr. Mohrmann, de latinitate christianorum propria saepe et ample disseruerunt (conferantur duo volumina: Storia e Letteratura - Raccolta di Studi e Testi - 65 : CHR. MOHRMANN, Etudes sur le latin des chrétiens, Roma 1958-1961, Edizioni di Storia e Letteratura: in quibus insunt commentationes Christinae Mohrmann, ac sub fine perampli habentur librorum indices).

4. Sermo a primis christianis usurpatus eam loquendi rationem praecessit quam in versione Sacrae Scripturae legimus. Qua tamen facta versione, lectio S. Scripturae ad novam christianorum linguam constituendam multum contulit.

5. Singuli hominum coetus proprium sibi student comparare sermonem. Nam qui coetum componunt, ea - quae a doctis viris aut fortasse ossoribus proponuntur, novantur, finguntur - vocabula sibi adsciscunt ac deinde in omnium usum inducunt.

6. In ea autem primaeva societate christiana et viri docti ingressi sunt: qui, cum in litteris et in rhetorum disciplina cumulata essent eruditi, classicorum oratorum doctrinas et eam rerum scientiam, qua ipsi praestabant, Christi fidelibus tradiderunt.

7. Sed cum hi docti viri in illa fidelium consortione et in mysteriis celebrandis participes fierent, sermonem quoque qui primorum christianorum erat proprius - perceperunt suumque cottidiano usu fecerunt; et hi ergo linguam christianorum cultiorem reddebant, et multis notionibus ac loquendi rationibus - a classica latinitate absonis - vel inscii et nolentes imbuebantur, et, cum disputabant cum paganis, multa nova vocabula investigare et procudere tenebantur.

8. Patrum igitur scripta nova consideranda sunt luce: ea nimirum qua scripta sunt nova, a christiana doctrina profusa luce.

9. Id quoque jam nunc animadvertendum putamus in ipsa christianorum lingua - cum praestantissimi viri christianam religionem sunt professi - sermo quidam litterarius ortus est, qui saeculis quarto et quinto aetatis christianae constitutus et confirmatus est - dum vulgaris sermo in dies apud incultam plebem inveterascebat -; eo autem sermone in Cancellaria Romana multis saeculis rhythmicum dicendi genus studiose excultus est mirae contextae sunt periodi et perpetuo adhibitae clausulae (A. BLAISE, Dictionnaire latin francais des auteurs chretiens, Brépols, Turnhout (rééd), Préface, p. 7-8; Le vocabulaire latin des principaux thèmes liturgiques, Brépols, Turnhout, 1966, Preface, p. 5; Manuel du Latin chrétien, Strasburg 1955, p. 11-14; F. DI CAPUA, Il ritmo prosaico in S. Agostino in Miscellanea Agostiniana, Vol. II: Studi Agostiniani, Tip. Poliglotta Vaticana, Roma 1931, p. 606-612; Il ritmo prosaico nelle lettere dei Papi, Lateranum, Romae 1939, vol. II, p. 3-12; CH. MOHRMANN, Notes sur le latin liturgique, in Etudes sur le latin des chrétiens, Roma 1961, t. II, p. 93-99; Latin langue de la chrétienté occidentale, t.I, p. 55-58).

10. His autem argumentis comprobatur communem et vulgatam loquendi rationem apud christianos propriam ac singularem linguam constituere: nova vocabula novaque loquendi ratio - quae plurimis figuris et symbolis ornatur -- et animi motiones seu affectus quibus totum perfunditur christianorum lexicon et sermo.

FIGURAE - SYMBOLI

In lingua christianorum pensanda maximum pondus non est tribuendum classicae grammaticae mutationibus neque novis vocibus creatis, sed illus loquendi generi, quod symbolis seu figuris abundat atque sermone affectus pleno conspicuum atque insignitum est.

Symbola seu figurae non tantum ad artem rhetoricam spectant sed ad ipsam novam religionem et ad explicandam novam christianorum mentem. Novae enim voces et figurae saepe ex symbolis ortae sunt, ex desiderio scilicet res sublimes et impervias exprimendi ac vel imperitis aperiendi.
Quae symbola et figurae fundamentum in ipsa Sacra Scriptura inveniunt, praeeunte ac docente Paulo, veteris Testamenti rebus et factis inesse figurae rationem novi Testamenti. Redemptio etenim est dispensatio plenitudinis temporum (Eph. 1,10; 3,9); Christus Dominus est peccati mortisque destructor, Redemptor, Salvator omnium hominum (cf Ps 18,15; 61,7; Is 49,7; Luc, 1,47.68; 2,11.30; 1Tim 4,10; Tit 2,14);

Est Via et veritas et vita (Io, 14,6); Lapis angularis (1Petr, 2,6); Ostium in ovili (Io, 10, 9); Pastor bonus (Io, 10, 11); Agnus Dei (Io., 1,29); Vitis vera (Io., 15, 1); Lux lucis et fons luminis (Hymn. Splendor); Panis vivus (Io., 6,4~51). Est 'Fons Vitae', 'Ianua', 'Lumen', 'Lux', 'Porta'; est 'Illuminatio mea' (Ps. 35,10); hyssopus et nix insinuant purificationem: 'Asperges me hyssopo et mundabor; Lavabis me et super nivem dealbabor' (Ps. 50,9); oleum est signum laetitiae et boni operis: 'unxit te Deus oleo laetitiae' (Ps. 44,8); 'Absque oleo bonorum operum' (HIER. Ep. 125,19); Babylon est symbolum mundi, ficus est umbra peccati.

Nox Paschatis maximum secum fert symbolum liberationis: nox facta est lux; omnes filii lucis sumus et filii diei (1Th 5,5); tenebrae transierunt, et verum lumen iam lucet (1Io., 2,8); Nox praecessit, dies autem appropinquavit; sicut in die honeste ambulemus (Rm 13,12-13).
Vita christiani est vigilia in nocte huius saeculi, diem illum futurum exspectat in quo nox ultra non erit, neque sole opus erit, quia lucerna eius (civitatis) erit Agnus (Ap 21, 23-25; 22,5).

SERMO AFFECTIBUS PLENUS

Animi permotiones seu affectus, apud paganos scriptores eiusdem quoque aetatis frequantati, universam christianorum Latinitatem intime pervadunt, ut nota existimari possit eorum. Ordine verborum, exclamatione, interiectione, particulis, figuris rhetoricis, potissimum in designandis amore et caritate christiani maxime praestant. Abunde utuntur (aliquando abutuntur) hypallage, brachologia, anacolutho, redundantia, antithesi, parallelismo, homoeoteleuto, syllabarum consonantia, clausulis metricis et rhythmicis, quae tantam orationi tribuunt numerositatem.

Amor vero erga Dominum significantius exprimitur praepositione ad, quae cum suopte sensu directionem signet, voluntatis inclinationem et animi in Deum applicationem apte significa: 'Cum pro me fleret ad te mater mea' (AUG. Conf., 3,11,19); 'Mihi adhaerere Deo bonum est' (Ps 72,28); 'Adhaesit anima mea post te' (Ps 62,2).

Singularis vis additur praepositionibus seu praefixis cum, in, super, prae: 'Commortuus est Domino suo' (Hier., Ep., 22, 39); coaegroto, coinfirmor, compatior, complaceo, conglorior, consurgo, convivifico, indeficiens, incommutabilis, ineffabilis, immarcescibilis, superlaudabilis, supergloriosus, superabundantia.

Pristinae voces novo affectus sensu auctae sunt: benignitas, caritas, dilectus, invidia, Dominus, misericordia, poenitentia, pietas, timor, pius; fons omnium misericordiarum (AUG. Ps 6,10); pietas misericordiae (LEO M., Ser. 55,5); miseratio misericordiae (LEO M., Ser., 12,2). Commartyr, commembrum, compauper, compastor; concateno, coadiuvo, consolido, consolor, consortium, conservus, conserva, collega, affectus, frater, fraternitas, fraternus, germanus, misericordia, osculum, parturio, sollicitudo, viscera: Supportantes invicem in caritate, solliciti servare unitatem spiritus in vinculo pacis (Eph., 4, 3); Deus, largitor pacis et amator caritatis; Mutua dilectio; unanimes, compatientes, fraternitatis amatores (1Petr, 3, 8); Carissimi in Christo fratres; Audi ergo me de hoc quod proposuisti, domne pauper (AVG. Serm. 14,3,4).

Superno ac mystico sensu usurpantur: amplector (Christum), anhelo, clamo, deficio, esurio, inebrio, immolo: 'Dilectione amplectere Deum' (AVG. Trin., 8,8,12).

In caelestium rerum desiderium commutatur mors: est migratio (migrare recedere): Quam (animam) de hoc saeculo migrare iussisti; transitio (transire): Ad caelestem gloriam transeamus; De hoc saeculo transire; dormitio: Qui dormiunt in sommo pacis; Quorum corpora hic requiescunt; pax - depositio - exitus - obitus - vocatio; requies aeterna - gaudia aeterna - dona sempiterna, gloria caelestis - regna caelestia - aeterna hereditas - portus salutis - patria caelestis - palma - tabernacula aeterna - electorum grex - caeleste regnum - sanctorum consortium - sinus misericordiae (tuae) - locus refrigerii et quietis - lucis regio.

PERIODUS ET SYNTAXIS

Periodus [nota: AE. SPRINGHETTI, Institutiones stili latini, Romae 1954, pp. 195-201; 226-229; F. DI CAPUA, Il ritmo prosaico in S. Agostino: Miscellanea Augustiniana, II, pp.612-22; - Il ritmo prosaico nelle lettere dei Papi, I, pp.9-16; J.MAROUZEAU, Traité de stylistique latine, Paris 1962, pp. 287-300.]

Verborum elegantia et conexione partium, concinnitate et numero, sollertissime contexerunt orationem auctores, partium aequalitate, membrorum symmetrica aut antithetica dispositione, verbis similiter sonantibus et cadentibus aliisque formis. Ad numerum plenius efficiendum orationem clausulis finiebant ac devinciebant; ac totam orationem quodam modulamine, concentu, libramento, eurhythmia penitus imbuebant (‘musicalità, armonia, sonorità').

Adiectione, detractione, commutatione numerosam reddunt orationem, Ciceronem secuti (Orat., 69,230-231).

Clausula est periodi conclusio, in qua ex apta verborum et syllabarum longarum et brevium dispositione quidam temporum et sonorum numerus obtinetur, ideo metrica dicitur, quia a quantitate syllabarum pendet, non ab accentu verborum. Potiores clausulae a Cicerone propositae (Orator, 63,212 - 64,218) sunt:

1. dichoreus _ v / _ v esse possit
aestimasti
serviatis
praetulistis
commoratur
saepe creticus praecedit: _ v _ | _ v | _ v censui persequendum
regna perducunt
diutissime commoratur
2. creticus et spondeus _ v _ | _ _ bella gesserunt
esse facturos
prodeant ipsi
creticus et creticus _ v _ | _ v _ libertate decernitur
gloriam tradere
3. paeon primus et spondeus _ v v v | _ _ potuisse superare
esse videatur
paeon primus et creticus _ v v v | _ v_ esse patiemini
paeon quartus et spondeus v v v _ | _ _ studia ducuntur
propria libertas
4. dispondeus _ _ | _ _ commendetis
impellemus
effecisti
spondeus et creticus _ _ | _ v_ exspectabimus
adulescens nobilis

Clausula ad animos flectendos et permovendos adhibetur, ideo a Patribus colitur et in cursum rhythmicum convertitur: clausulae metricae verborum accentu suffectae sunt. Intima tamen conexio inter clausulas metricas et rhythmicas inest. Nam ut in carmine accentus vocis cum ictu pedis interdum convenit, ita et in prosa numerosa saepissime congruere videtur. Haec autem accentus et ictus convenientia in multis Ciceronis clausulis prorsus comprobatur. In clausulis accentus vocum extremarum semper tenetur et servatur, quocum saepissime quantitas consentit.

Clausulas metricas observat Cyprianus:

voluit et audiri (l) v v v _ / _ _ (paeon IV et spondeus);
Domino teneremus _ v _ /_ v (creticus et choreus);
audiamur _ v / _ v (dichoreus);
Christi orationem _ _ / _ v / _ v (spondeus dichoreus).

Item Leo Magnus, in natali S.ti Laurentii:

religionis exsortem _ v _ /_ v (creticus et choreus);
saeva crudelitas _v_ / _ v _ (duo cretici);
substantiam repperisset _ v _ / _ v _v (creticus et dichoreus).

Cursus planus frequentatissimus est:
profutùra concèdas, promìssa currèntes, èsse consòrtes.

Item cursus tardus:
dispositiòne non fàllitur, ésse non pòssumus.

Cursus velox:
remèdium sempitèrnum, efficàciter consequàmur.

Cursus dispondaicus:
ménte capiàmus, sáncto praeparásti, dòna sentiàmus.

2.2.2. Latinitas auctorum usque ad eversam Urbem (s.V)

b>Latinitas versionum Graecorum et Orientalium auctorum

Ad conficiendum christianorum sermonem multum contulerunt versiones et theologicae aptationes totius fere scientiae theologicae et biblicae Graecorum, quam exegesim vocant. Huiusmodi thesaurus vix in tertia totius docti viri Migne Patrologiae Latinae parte colligitur. Harum versionum auctores clarissimi extiterunt Hieronymus, Ruphinus, Boetius, Cassiodorus, Eustatius, Mercator, Dionisius Parvus.

Hieronymus Origenis libros, praesertim homilias, opus Didimi De Spiritu Sancto et Eusebii Caesariensis opus historicum, Cronicon, inter cetera, transtulit in Latinam linguam, Origenemque saepius aptavit, quod et Ambrosius et Hilarius Pictaviensis fecerant. Multi libri sermone piscatorio exarati videbantur paganis, qui ne in manus quidem Evangelia sumenda iactabant quod a nautis essent composita (ORIG., Cels. 1,62: PG 11,774; LACT., Div.Inst. 5,2).

Negari tamen nequit christianos nonnullos dissensisse de verbo Dei nuntiando elegantias ethnicorum sectantes, ut Tertullianus (pr.haer. 7: PL 2, 23-24): ''Quid ergo Athenis et Hierosolymis? Quid Academiae et Ecclesiae?''; Hieronymus (Ep. 22: PL 22, 416): ''Quae enim communicatio lucis ad tenebras? Qui consensus Christi cum Belial? Quid facit cum Psalterio Horatius? Cum Evangelista Maro? Cum Apostolo Cicero?... Simul non bibere debemus calicem Christi et calicem daemoniorum''.

Latinitas Patrum seu Patristica [Patristisches Latein, patristic Latin] non est sic et simpliciter primaeva christiana Latinitas, sed sermo proprius, quo usi sunt Patres, Ecclesiae Doctores, christiani auctores inde a s. III. Qui Christiani auctores, viri ingenio praestantes et dicendi facultate ornati, proprium dicendi genus habuerunt licet ea usi sint lingua eisque generibus ac coaevi auctores. Etenim alia proclamantes, rebus novis nova verba necessario aptare vel creare debuerunt, novum sermonem novasque leges inducentes rhetoricas, quae difficilius ceteris paganis auctoribus communes sunt.

Tertulliano primas partes tribuendae sunt in Latinitate primaeva constituenda idemque auctor et magister novae Latinitatis est habendus, licet ea usus sit lingua - ut placet scholae Noviomagensi in lucem ponere - quae christianorum sui temporis esset propria. Nova etenim creavit verba, aliaque sensui christiano aptavit, sive a sermone quotidiano sumpta sive a vita ipsa societatis, in qua vixit. 'Dicendi genus est plane suum: ipse semper loquitur' (Mir).

Genus hoc saepe est maxime breve, siccum, adstrictum, difficile captu, alibi praestans verborum ac sententiarum nitore, peraccommodatum rebus descriptis, concitatum, sculptoreum. Fuguras rhetoricas vel negligit vel abundat, in primis antithesi, parallelismo (seu concinnitate), allitteratione. Eloquentia pollet et gravissimus est pondere at interdum etiam immoderatus et longinquus ab aequa elegantia. Primus inter christianos vir doctus de Trinitate disputavit (Adv.Prax.), Graecorum vocem Tria/j (Trias), qua primus Theophilus usus erat, usurpans.
Baptismus variis nominibus locupletatur: tinctio, intinctio, lavacrum, aqua. Nonnulla verba etiam a sermone iuridico depromit, uti sequestrare (id est: in depositum ponere), rato habere, alia e sermone militari, uti castra Ecclesiae (=Dei servitium), tirocinium (=cathecumenatus), martyrum coronae. Plura verba abstracta acquirit philosophico sermoni: contrarietas, corporalitas - incorporalitas, individuitas, intellectualitas, naturalitas, rationalitas, sensualitas, uniformitas, materialis, spiritualis.

Nova ornato novitate et vita sermone Latino ratione prorsus sua Tertullianus utitur, ut iure dici possit scribendi genus esse plane suum: ipse semper loquitur. Siccus et adstrictus, contortus et difficilis captu, tamen sermo verborum ac sentiarum nitorem consectatur. Praestantia maxime brevitate consequitur, ut fere iudicialis evadat sententia et in animo infingatur. Saepe quae dicuntur oculis videntur et mens concitatur. Figuris rhetoricis innumeris utitur: allitteratione, antithesi, concinnitate seu parallelismo, rimis.

TERT, Mon:

haeretici nuptias a u f e r u n t
psychici i n g e r u n t HOMOTELEUTON
illi nec s e m e l
isti non s e m e l nubunt ANNOMINATIO
quid agis, lex Creatoris? creticus + choreus
inter alienos spadones et aurigas tuos CHIASMUS
t a n t u m d e m quereres de domestico officio
q u a n t u m de fastidio extraneo CHIASMUS
proinde et te laedunt qui a b u t u n t u r
quemadmodum qui non u t u n t u r ANNOMINATIO
verum n e q u e continentia eiusmodi laudanda
q u i a haeretica e s t
n e q u e licentia defendenda
q u i a psychica e s t Tetracolon + anaphora + epiphora

Ex Ap. 17:

Quod colimus, Deus unus est, qui totam molem istam cum omni elemento instrumentorum, corporum, spirituum [consonantia, assonantia, rima]
verbo quo iussit, [concinnitas]
ratione qua disposuit, virtute qua potuit [cons., ass, rima, parallelismus]
de nihilo expressit in ornamentum
maiestatis suae, unde et Graeci nomen
mundo ko/smon accommodaverunt. [ _ v _ / _ _ ]
Invisibilis est, etsi videatur; [antithesis, paronomasia, etymologia]
incomprensibilis est, [ludus verborum]
etsi per gratiam repraesentetur;
inaestimabilis est, etsi humanis sensibus aestimetur.[ _ v _ v ]
Ideo verus et tantus ! [ _ v _ / _ _ ]
Ceterum quod videri, quod comprehendi, [cons., ass., rima, parall. concin.]
quod aestimari potest, [anaphora]
minus est et oculis quibus occupatur,
et manibus quibus contaminatur,
et sensibus quibus invenitur. [ _ v _ v ]
Quod vero inmensum est, soli sibi notum est. [ _ v _ / _ _ notest]

Cyprianus emendatae Latinitatis sectator perpaucis utitur neologismis: inaudientia (noluntas), acerbatio, accersitio (mors), praefiguratio, confessor, lapsi, sacrificati, libellatici, sursum corda, habemus ad Dominum (dom.orat. 31). Baptismus semper Ecclesiae sacramentum indicat, tinctio haereticorum.

De orat.dom.

36. Qui autem in Christo hoc est in lumine semper sumus [antithesis]
nec noctibus ab oratione cessemus. [ _ v _ / _ _ ]
Sic Anna vidua sine intermissione
rogans semper et vigilans [chiasmus, cons., ass., rima]
perseverabat in promerendo Deo, | sicut in Evangelio scriptum est:
Non recedebat de templo ieiuniis et orationibus serviens nocte ac die.

Viderint vel gentiles, qui necdum illuminati sunt,

[cr + s]
vel Iudaei, qui deserti lumine
in tenebris remanserunt;		 [parallelismus, concinnitas]
[cr + s]
nos, fratres dilectissimi,
qui in Domini luce semper sumus, 		[anaphora, ass., cons.]
qui meminimus et tenemus
quid esse accepta gratia coeperimus,
computemus noctem pro die. 		[ _ _ / _ v _]

Victorinus saepe nativis utitur vocibus: exsisten -tia, -tialis, -tialiter, -titas, exsistens, essentialis, essentialitas, essentitas, substantialitas, substantiatus, intelligentialis, intelligentitas, consubstantialitas, consubstantialis, consubstantiatus, counitio, impassiona(bi)liter, praeexistentia -alis, praeprincipalis -cipium, praeviventia, inversabilis -sibilis, invertibilis id est immutabilis, alteritas. Merito igitur inventor est habendus terminologiae philosophicae et inter Medii Aevi conditores adscribendus.

Novatianus dispositio pro oeconomia usurpat, necnon incarnatus, praedestinatio. Sermo et Verbum pro ratione et Sermone Tertulliani.

Cornelii epistulae testantur communem esse sermonem ad indicandum clerum, episcopum, presbyterum, presbyterium.

Arnobius et antea Minucius neque indocti et rudes fuerunt, neque christiana Latinitate usi sunt: idcirco causam nullis coinquinatam mendaciis, mente simplici proditam, ignaram lenociniis ampliaverunt.

Lactantius philosophos sectae (Opif. 1,2) ad sermonem Tullianum conformabat cum nonnulla iam usitata verba et sermonis christiani structuras reciperet: ''Eloquentia enim saeculo servit, populo se iactare et in rebus malis placere gestit: si quidem veritatem saepius expugnare conatur, ut viam suam monstret; opes expetit, honores concupiscit, summum denique gradum dignitatis exposcit. Ergo haec (sc. Scripta Sacra) quasi humilia despicit, arcana tamquam contraria sibi fugit'' (inst. 5,1,19-20).

Itemque: ''Cum enim sit nobis divinis litteris traditum cogitationes philosophorum stultas esse, id ipsum re et argumentis docendum est ne quis honesto sapientiae nomine inductus aut inanis eloquentiae splendore deceptus humanis malit quam divinis credere, quae quidem tradita sunt bvreviter ac nude. Nec enim decebat ut, cum Deus ad hominem loqueretur argumentis adsereret suas voces, tamquam aliter fides ei non haberetur, sed ut oportuit est locutus quasi rerum omnium maximus iudex, cuius est non argumetari, sed pronuntiare'' (inst. 3,1,10).

Augustinus, Sermo 104, SPM 1, p. 55

Caelum, et terra, mare, et omnia quae in ipsis sunt,
Maria meliorem partem elegit:[paron., etym., ludus verb.]
non tu malam, sed ista meliorem.

Unde meliorem?
Quia tu circa multa, illa circa unum.

[antith., par., etym., ludus v.]
Praeponitur unum multis:
non enim a multis unum, sed multa ab uno.

Multa sunt, quae facta sunt; unus, qui fecit.

[cons., ass., rima, parall., concinn.]
quam multa sunt!
Quis ista numeret? quis horum multitudinem cogitet? quis haec fecit?
et fecit deus omnia, et ecce bona ualde.
Bona ualde quae fecit: quanto melior ille qui fecit?...		[antith.]
Misericordia miseriae necessaria est. [paron., etym., verborum l.]
Frangis panem esurienti, quia inuenisti esurientem. [cons., ass., rima, antith., par. etc.]
Tolle famem, si potes: cui frangis panem?
Tolle peregrinationem: cui exhibes hospitalitatem?
Tolle nuditatem: cui praeparas vestem?
Non sit aegritudo: quem visitas?
Non sit acptivitas: quem redimis?
Non sit rixa: quem concordas?
Non sit mors: quem sepelis?
In illo saeculo futuro non erunt ista mala:
ergo nec ista ministeria.		 [cons., ass., ludus v., antith.]

Exercitatio: Tract in Io 123, 5 CCL 36, 678-680

Christiani lexici incrementum fovet technicus verborum usus, sc. tantum a christianis adhibitus vel saltem in eorundem ambitu, ideoque non sunt quaerendae mutuae relationes cum sermonibus ceterorum hominum, cum huiusmodi Latinitas pauca servavit quoad provinciam rerum culturalium, artisticarum et scientificarum, teste Tertulliano (idol. 3,2): ''Exinde iam caput facta est idolatriae ars omnis, quae idolum quoquomodo edit''. Est tamen in dubium revocandum christianorum odium in artem, iuxta clarissimorum auctorum sententiam.

Praecipuae innovationes lexicales inveniuntur in tractatibus de Trinitate et de Verbo Incarnato: a)po/rroia, emanatio, ab Arrianis usurpata ad negandam Filii et Patris paritatem, a Tertulliano et Hilario 'derivatio' vertitur, ut in vetere Irenaei versione, vel 'defluxio', 'defluitio', Victorinus Afer autem effluentia; extasis, monarchismum in processionibus trinitariis insinuans, ab Hilario vertitur 'extensio', 'dilatatio', 'protensio'; controversiis superatis e)kpo/reusij, processio, orthodoxe utitur.

In usum veniunt neologismi homousios seu similis substantiae, homoeusios seu eiusdem substantiae, Latine usurpatae una cum vocibus consubstantialis, consubstantialitas, consubstantialiter; a)nalamba/nein vertitur assumere, et assumptionem carnis a Dei Filio indicat, licet aliter invenitur apud HIL., Trin. 2,27: ''Dum carnis humilitas adoptatur'', rhetorice dictum: est hapax.

Particula a)na/, ad, praefixum est non solum ad incarnationem, sed etiam elevationem signifandam, licet 'suscipere' communius adhibeatur post Tertullianum usque ad Sanctum Leonem Magnum.

Item incarnatio, incarnatus, incarnabilis, inhumari, inhumatio, humanatio graecum e)nsa/rkwsij, e)nanqrw/pesij vertit. Item fermentatio, confermentatio Ephesina, Calchedonensi, Constantinopolitana synodo adhibita diverso sensu apud Tertullianum inveniuntur.

Haeretici usurpaverant 'commixtio' ad naturae humanae cum divina unionem significandam; unitio, adunitio, e)/nwsij, in Irenaei versionibus sunt usitata; - conventio, communificare, verba large diffusa, non sunt usurpata ad communicationem idiomatum significandam. Opposita verba sunt: propriificare, propriificatio, ex graeco koinwpoiei=n, oi)keiopoiei=n, oi)kai/wsij. - s. IV Dei genitrix, Deipara (rarius) designant Virginem Dei Matrem, ex graeco Qeoto/koj, cui opponitur Xristoto/koj - tamquam lexicographicae curiositates sunt habenda: deiloquus, deoamabilis, deodecenter pro theologicus, Deo carus, quod Deum decet, ex graeco qeolo/goj, qeofilh/j, qeo/prepoj; - ad vitam coenobiticam referuntur verba: eremus, coenobium, cenodoxia et cenodoxus (id est vanagloria, vanagloriosus).

Accidens, iam a Seneca usitatum, pro graeco sumbebhkw/j, varie usurpatur: accidens separabile, adiunctum, quod non est ad essentiam; obiectum, subiectum, proprium, alteritas, id est, id propter quod alius aliud est, carentia, convertentia (conversio propositionis), particularitas (opponitur universalitati), praedicamentum; categoria, iam apud Augustinum, univocus (synonymos), univocatio, univoce.

Gregorio Magno tribuuntur voces: cardinare, incardinare (=clericum dioecesi assignare); eiusdem fere temporis graecismi: diako/posij (cura), do/ca (gloria), eu)pre/pia (vitae dignitas).

Grex quem quis sequitur certo influit in moribus et vice versa. Non est dubium etiam quin per opera litterarum variorum auctorum sermo communis evolvatur, et vicissim condicio socialis genus et modos expressionis auctoribus praebeant. Tamen bene est animadvertendum ne huiusmodi influxus tantum extollantur ut clarorum scriptorum ingenia potius effectus casus et fortuiti eventus appareant quam suae virtutis praemium et laboris. Augustinus curam in seligendis verbis confiteatur: ''Melius est reprehendant nos grammatici, quam non intelligant populi'' (En.in Ps. 138, 20). Tamen Cat.rud. 24: ''Mihi prope semper semo meus displicet'', in quo loco magis videtur ad difficultatem referri interiores sensus exprimendi quam verba seligenda: ''Contristor linguam meam cordi meo non potuisse sufficere''.

Benedicere et maledicere saepius casum accusativum comitantur, sed et apud Petronium hic usus invenitur (Sat. 117,11; 132); similiter adiectivum pro genetivo: angelicum gaudium pro angelorum gaudium, dominicus pro domini, apostolicus pro apostolorum vel apostoli.

Communitatis influxus patet in determinando rhythmo solutae orationis: nam parallelismus membrorum in sententiis, corroboratus homoteleutis eisdemque initiis, uti est in magicis Romanorum formulis, antecedit rhetoricam et litteras ipsas. Fortasse saepe rhetorica est habitus merus sermo popularis, vel sermo eidem propinquior.

Verba nova uti baptisma, baptismus, baptismum, caritas (charitas) (dilectio), gratia (sero pro agape), charisma, diaconus (minister), ethnici (gentiles), magna ex parte manserunt apud christianos; etiam extante voce Latina; alia numquam vocem Latinam habuerunt, uti angelus.

Ob documentorum defectum fortasse vera credenda est lex statistica, quae dimidium verborum Graecorum christianorum a s.II ex conversionibus biblicis derivasse.

Eodem tempore neologismi diffunduntur, posthabita emendata Latinitate, quae dicitur. Huiusmodi sunt voces quae desinunt in -tio, -tor, -ficare. Videtur graeca verba mansisse cum de rebus concretis ageretur vel de institutionibus; huiusmodi sunt voces: eucharistia, baptismus, diaconus, presbyter, episcopus; e contra videtur nova verba creata esse vel vetera novis significationibus ditata ad ideas abstractas vel spirituales significandas; huiusmodi sunt: redemptio, salus, sanctificatio a(giasmo/j, confessio e)comolo/ghsij quae etiam laudem, fidei testimonium et confirmationem significavit.

Apparentia (Tertullianus) manifestatio appellatur ab Augustino et Hieronymo, apparitio a Leone Magno.
Econtra epiphania semper festum Domini indicat.

Abstracta verba, uti caritas, fraternitas, tarditas, captivitas, statio locum tenent: - personalis pronominis: ''novit enim caritas vestra'', ''fraterna sanctitas vestra'' ( (AUG., Serm. 91,2; 2,5; cf Ps 25,2,1), vestra fraternitas (''fratres mei''; LEO M., Serm. 19,1: ''quam modo vestra fraternitas audivit''), ''obsecro tu ignoscas tarditati meae''; - nominis concreti: ''captivitatem reducere'' (Vulg., Dt 30,3: ''captivos''; - adiectivi: ''voti libertate se obstringere'' (AUG., Vid. 5,6: ''voto libero''); terra promissionis (promissa); - verbi: ''Stationem imperavit soli et lunae'' (HIER., Jov. 2,15), id est ''ut staret''.

Fides inducit in mentem novam se gerendi ac loquendi rationem. Ergo nova verba fingenda sunt [nota: I.M. MIR, Latinitas christianorum propria: Latinitas (1971)233-248; (1972)10-20; 180-200.] uti compages, quae novum sensum mysticae in Christo unitatis omnium fidelium acquirit; aedificatio mos vivendi iuxta fidem; operari virtutes (signa), operari iustitiam (id est: operari bonum).

Item quadragenarius significat spatium quadraginta dierum vel annorum; almus est adiectivum poeticum et significat id quod vitam praebet vel nutrimentum, sed cum Deo tribuitur vim habet optimus, altissimus, beneficentissimus; infirma est plurale neutri generis et adhibetur pro substantivo: Infirma tu scis virium, Infirma mundi elegit Deus'' (1Cor 1,27); confiteri significat fidem profiteri, sollemniter promittere, peccata confiteri, laudare Deum; donare idem valet ac concedere; ieiunare ab aliqua re idem valet ac ab aliqua re abstinere: Ab hoc saeculo quodam modo ieiunare (AUG., Ser. 125,7); Anima a ceteris vitiis ieiunante (CASS., Inst. 1,6,2).

Morphologica

Pluralia tantum pro singulari utuntur vel mutata significatione ut blanditia (-es, ei), infer(n)um (oppositum caelo); genus et numerus differunt ut anima (=animus), dies (f.): cf dominica (dies). Eteroclyta quae duas declinationes sequuntur: os, ossis et ossum, -i; levites -ta, pascha -ae, -atis; cratera -ae, crater -eris; lampada -ae, lampas -adis; retia -ae et rete -is; altarium -ii et altare -is.

Eterogenea ut infer(n)us -i et infer(n)um -i. Unanimus et unanimis; diacon et diaconus. Apum, prolum, peccantum et econtra plebium.

Anomala: Deus meus!, in veteri Testamento, ossum et ossuorum, -u pro dativo -ui et viceversa; animabus, asinabus.

Aberrantes phormae: alium pro aliud, aliae pro gen. alius, haec pro hae, pauper -ri in II pro III declinatione. Numerales cum circumlocutionibus: duodecies septies (12x7=84); quaterna fracta ter (4x3=12).

Nomina Graeca I declinationis accusativum singularem habent in -an: phantasian, latrian; nominativum pluralem -es: tetrarches, cataractes; neutra IIae -on: epinicion, topazion; IIIae: -is, -eos, -ei, -in; gen.pl: -eon. Comparativa et superlativa anomala: parvissimus, utillimus.

Formae verbales anomalae:

Stilus

Abstracta pro concretis usurpantur: fraternitas vestra, caritas tua, clementia (magnificentia) tua / vestra (ad magistratus), excellentia, sanctitas tua (ad episcopos), paterna reverentia (ad presbyteros);
Redundantia: exulto laetus et gratulor (CYP., ep. 10,1); Antitheses: caro - spiritus, materia - spiritus. Oxymora: sobriam ebrietatem, munde immunde.

Translata

''Christus prosequitur: non septem crimina tantum / sed decuplata super donentur vulnera fratri''. Spiramen (Spiritus) Sanctum, balantes (oves), barathrum (inferi: IUV., Carm. 3,535).

Apud Prudentium item barathrum (inferi), anguis (serpens), herus (dominus), tonans (ex Ovidi poematibus, ubi Iuppiter est deus). Orientius et Victorinus et Paulinus anguem (serpentem) Satan intendunt. Paulinus Nolanus voce letifer (mortalis) utitur, Deumque et ipse una cum Dracontio et Fortunato Tonantem appellat. Attamen si Corpus CSEL excutias, in indicibus non multa huiusmodi invenies verba, et apud sanctum Ambrosium fere nulla.

Eloquentiae studio adulescentes incubuerunt christiani auctores, propter quod notas suas habeat eorum Latinitas:
- audaciores translationes et perplexum tumidumque stylum in Tertulliano;
- turgidam atque inflatam orationem in Cypriano;
- argutiola sententiarum acumina et inania pigmenta in Ambrosio et Augustino;
- nimis depicta et interdum nimis depressa oratio in Hieronymo.

Eorum tamen elocutio haec communia videtur habere: frequens testimoniorum Sacrarum Litterarum prolatio, quae quasi ornamenta saepe adhibentur; conformatio ad Scripturarum elocutionem in verborum delectu, ambitu, contextu; creber usus symbolismi et allegorismi; frequentior susu verborum quae caritatem benevolentiamque exprimunt intensiore colore (sermo affectivus); figurae rhetoricae, ut antithesis, consonantia, omeoteleuton, parallelismus. E. g.: ebullire in omnem libidinem (Tert.); plena et paterna dulcedo caritatis (Cypr.); carnalium caecitas passionum (Ambr.); caritas ad alios se inclinat, ad alios se erigit, aliis blanda, aliis severa, nulli inimica, omnibus mater (Aug.)

Peculiaris est vis imaginum symbolicarum, inter quas eminet imago lucis (Liturgia Nativitatis, in Epiphania, in Purificatione, in Sabbato Sancto), novus quidam ardor animi et affectus, allitterationes, homoeoteleuta (similiter cadens, similiter desinens), paronomasia, parallelismus seu concinnitas, chiasmus, potissimum autem antitheton.

Genera litteraria

Praeterea genera nova inducuntur, ut e.c. Homilia, quae, ex familiari sermone philosophi cum discipulis selectis magisque propinquis, facta est sermo episcopi de loco Scripturae a lectore proclamato.

S. Hieronymus circiter 350 nova vocabula in linguam latinam induxit, [nota: H. Goelzer, Étude lexicographique et grammaticale de la Latinité de S.Jérome, Paris 1884, p. 14.] Ciceronem et Senecam secutus, inter quae recensentur: comparticipatio, imperturbatio, praedestinatio, propassio, transanimatio [metempsychosis], cogitatorium vel intellectuale [intellectus], deitas [essentia divina], dualitas, filietas, substantialitas (proprietas eius quod est substantiale), immensurabilis, imparticipabilis, inconvincibilis, infrangibilis, intransibilis, invenibilis, irrecusabilis, participabilis, producibilis, terminabilis, concupiscitivus, incorruptivus, fundamentalis, immaterialis, hyperbolice, dispensative, tropologice... Haud tamen facile est definire quis primus scriptor verbum aliquod invenerit. Plura enim vocabula quae Goelzer tribuit Hieronymo auctori, iam fuerant ab aliis novata et adhibita.

Augustini lexicon praedives est vocibus philosophicis, ab aliis antea et ab ipso confectis, ita ut reapse pater latinitatis philosophiae et theologiae scholasticae haberi possit. Longissimus est eius verborum philosopbicorum index, neque semper facile sit definire ea quibus ipse primus usus sit. Sed plus quam vocabulorum numerus, attendendus est in S.Augustino multiplex vocabulorum sensus, ut mens, sapientia (cuius plus triginta significationes in S. Aug. inventae sunt!), ratio, etc. In eo enim voces ut soni inter se conectuntur eaedemque ab una ad aliam disciplinam transeunt, nova semper luce et significatione donatae; contra vero Scholastici accuratam praecisionem scientificam exquirunt.

2.3. Latinitas auctorum usque ad Gregorium M. (s.VII)

SANCTUS LEO MAGNUS

Apud omnes luculenter constat, in dicendi elegantia assequenda, in membrorum concinnitate digerenda, in pleno totius orationis numero suaviter evolvendo, Sanctum Leonem, saeculo V, principem obtinere locum.
Nam eius oratio non modo ordinata apparet vincitque numeris cadit, verum etiam sponte quadam fluere videtur.
In periodis contexendis mire splendet varietas, ita ut ex animi permotione, ex membrorum copia oratio aliquando concitatior currat, moderatior saepius ex rei gravitate et ex longioribus sententiis, semper tamen in quadam numeri orbe inclusa ac frequenti oppositione seu antithesi distincta, qua Sanctus Doctor verborum concordiam consectatur ac simul sententiarum oppositionem ac pugnam acrius exprimere studet.
Haud pauci auctores sunt et tenent Sanctum Leonem aliosque saeculi IV et V scriptores - qui numerum et clausulas servant - metricas semper adhibere clausulas, quamquam nonnullas syllabas - praesertim verborum extremas - aliter ac classici scriptores metiantur.
Alii vero scriptores in ea sunt sententia ut putent ac defendant clausulas quas scriptores praesertim saeculo IV et V observant metricas simul esse ac rhythmicaso eo autem sensu ut grammatici de quantitate tantum loquantur, re autem vera rhythmum solum modo seu accentum in duabus extremis vocibus sequantur.
Ergo in his clausulis accentus vocum extremarum semper tenetur et servatur - quocum tamen saepissime quantitas consentit -; id vero fit vel ipsis scriptoribus inscientibus vel clausulas quidem metricas conquirentibus, re vera tamen accentum tantum attingentibus.

Tractatus septem et nonaginta (CC 138A, rec. beta, tract. 82)

Sicut autem et nos experti sumus
et nostri probauere maiores,
credimus atque confidimus,
inter omnes labores istius uitae,
ad obtinendam misericordiam Dei
semper nos specialium patronorum orationibus adiuuandos,
ut quantum propriis peccatis deprimimur,
tantum apostolicis meritis erigamur.

Omnium quidem sanctarum sollemnitatum,
dilectissimi,
totus mundus est particeps,
et unius fidei pietas exigit
ut quidquid pro salute uniuersorum gestum recolitur,
communibus ubique gaudiis celebretur.

Verumtamen hodierna festiuitas,
praeter illam reuerentiam quam toto terrarum orbe promeruit,
speciali et propria nostrae urbis exultatione ueneranda est,
ut ubi praecipuorum apostolorum glorificatus est exitus,
ibi in die martyrii eorum sit laetitiae principatus.

Isti enim sunt uiri per quos tibi euangelium christi, Roma, resplenduit,
et quae eras magistra erroris, facta es discipula ueritatis.

Isti sunt sancti patres tui ueri que pastores,
qui te regnis caelestibus inserendam
multo melius multo que felicius condiderunt
quam illi quorum studio prima moenium tuorum fundamenta locata sunt:
ex quibus is, qui tibi nomen dedit, fraterna te caede foedauit.

Isti sunt qui te ad hanc gloriam prouexerunt,
ut gens sancta, populus electus, ciuitas sacerdotalis et regia,
per sacram beati Petri sedem caput orbis effecta,
latius praesideres religione diuina quam dominatione terrena.

Quamuis enim multis aucta uictoriis
ius imperii tui terra marique protuleris,
minus tamen est quod tibi bellicus labor subdidit
quam quod pax christiana subiecit.

Deus namque bonus, iustus, omnipotens,
qui misericordiam suam humano generi numquam negauit,
omnes que in commune mortales ad cognitionem sui
abundantissimis semper beneficiis erudiuit,
uoluntariam errantium caecitatem et procliuem in deteriora nequitiam
secretiore consilio et altiore pietate miseratus est,
mittendo uerbum suum aequale sibi atque coaeternum.

Quod caro factum
ita naturam diuinam naturae uniuit humanae,
ut illius ad infima inclinatio, nostra fieret ad summa prouectio.

Vt autem huius inenarrabilis gratiae per totum mundum diffunderetur effectus,
Romanum regnum diuina prouidentia praeparauit,
cuius ad eos limites incrementa perducta sunt,
quibus cunctarum undique gentium uicina et contigua esset uniuersitas.

Disposito enim diuinitus operi maxime congruebat,
ut multa regna uno confoederarentur imperio,
et cito peruios haberet populos praedicatio generalis,
quos unius teneret regimen ciuitatis.
Haec autem ciuitas ignorans suae prouectionis auctorem,
cum pene omnibus dominaretur gentibus,
omnium gentium seruiebat erroribus,
et magnam sibi uidebatur suscepisse religionem,
quia nullam respuerat falsitatem.

Vnde quantum erat per diabolum tenacius inligata,
tanto per christum est mirabilius absoluta.

Nam cum duodecim apostoli,
accepta per spiritum sanctum omnium locutione linguarum,
inbuendum euangelio mundum,
distributis sibi terrarum partibus, suscepissent,
beatissimus Petrus, princeps apostolici ordinis,
ad arcem Romani destinatur imperii,
ut lux ueritatis quae in omnium gentium reuelabatur salutem,
efficacius se ab ipso capite per totum mundi corpus effunderet.
Cuius autem nationis homines in hac tunc urbe non essent?
Aut quae usquam gentes ignorarent quod Roma didicisset?

Hic conculcandae philosophiae opiniones,
hic dissoluendae erant terrenae sapientiae uanitates,
hic confutandus daemonum cultus,
hic omnium sacrilegiorum impietas destruenda,
ubi diligentissima habebatur superstitione collectum
quidquid usquam fuerat uariis erroribus institutum.

Ad hanc ergo tu urbem, beatissime Petre apostole,
uenire non metuis,
et consorte gloriae tuae Paulo apostolo
aliarum adhuc ecclesiarum ordinationibus occupato,
siluam istam frementium bestiarum
et turbulentissimae profunditatis oceanum,
constantior quam cum super mare gradereris, ingrederis.

Nec mundi dominam times Romam,
qui in Caiphae domo expaueras sacerdotis ancillam.

Boethius lexici philosophiae scholasticae est conditor. Inter Boethii scripta philosophica, praeter De consolatione philosophiae, quod opus, versibus et soluta oratione exaratum, in deliciis fuit toto Medio Aevo atque in Occidente instauravit genus letterarium consolationum, plurimum et ad lexicon philosophicum et ad studium philosophiae provehendum valuerunt eius latinae translationes quorundam operum Aristotelis, ut Categoriarum, De interpretatione, et Isagoges neoplatonici Porphyrii, ut etiam quae ipse conscripsit de logica, cuiusmodi sunt Introductio ad syllogismos categoricos, De syllogismo hypothetico, De divisione, De differentiis topicis, et quaedam scripta theologica.
Boethius, contra Horatii praeceptum ''ne verbum verbo curabis reddere fidus interpres'' (A.P. 133), de verbo ad verbum ex graeca latinae reddidit linguae: ''In his scriptis in quibus rerum cognitio quaeritur, non luculentiae orationis lepos, sed incorrupta veritas exprimenda est. Quocirca multum profecisse videor, si philosophiae libris latina oratione compositis per integerrimae translationis sinceritatem nihil in Graecorum litteris amplius desideretur'' (In Isag, 1,1). Hanc autem Boethii sententiam in vertendis graecis scriptoribus secuti sunt translatores s.XII-XIII, ut Burgundius Pisanus, Ioannes Sarrazin, Robertus Grossatesta, Gulielmus de Moerbeke. Quare Boethius exemplar exstitit in ratione vertendi commentandique philosophos paganos. Ex hac vero ratione vertendi ad verbum graeca vocabula philosophiae propria, necesse fuit Boethio plures voces dictionesque latinas facere secundum varios translationis processus gressusque sic proportio vertit a)nalogi/a Porphyrii; figurae ponitur pro sxh/mata (M.Victorinus posuerat genera); ratio vertit multiplices significationes vocis lo/goj: argumentum, causa, definitio; forma vertit ei)=doj, specificus ei)dopoio/j, contingens e)ndexo/menon.

Ex graeca lingua vel inventione: forma essendi, formaliter, contingenter -necessario, contingentia, accidentalis, affirmativus, contradictio -rius, coordinatio, corollarium, deductio, ostensivus - privativus, positio (positionis gratia), scientificus, syllogizare, verificare, et sexcenta alia vocabula, quae a serioribus Scholasticis resumentur clariusque definientur.
Praeter magnam partem technicharum Aristotelis voces, induxit in Occidentem distinctiones verborum et locutionum: alteritas - pluralitas, aevum - tempus, perpetuitas - aeternitas, esse - id quod est, quo est - quod est, intellectus - ratio, intellectus - intelligentia, intellegibile - intellegibile, affirmo - nego, subiectum - praedicatum; causa sine qua non, ex principio petere.
Plures insurper definitiones in doctrina theologica et philosophica aetatis Scholasticae et recentioris receptae sunt: substantia, hypostasis, essentia, sabsistentia, vel liberum arbitrium, providentiam, fatum, beatitudinem, aeternitatem.
Praeter magnam partem lexici, posterior Scholastica ex Boethio mutuat methodum scholasticam, rationalem seu dialecticam.

4. Latinitas auctorum tardioris patristicae usque ad Bernardum (s.XII)

Neologismi mediaevales: fungibilitas, illegitimitas, venerantia (veneratio)

Exotica graeca: exas pro sex: exaphoti (candelabrum sex brachiorum)

Exotica araba: admiraldus.

Licet Liturgia natura sua corruptionem linguae devitat, praeter verba ad res vel institutiones indicantia, ut ballivus (it. bal), marca (it. feccia), placitum, Scholastica tamen lexicon philosophicum valde auxit et immutavit: agens (cf intellectus agens, id est activus), aequivalentia, aequivalens, aequivalentum, aeviternitas (quae est propria creaturarum cum aeternitas sit Dei propria), agibilis, agibilitas, alietas (quidquid aliud est), aliquitas, alternalis (reciprocus), appetibilitas (quod desiderari potest).

Connotatio diachronica linguae perutilis est ad Ciceronem vel ad Bernardum legendum.

Dolendum est igitur patristicam et mediae aetatis traditionem relictam esse. Coeptum est immutari hymnos breviarii in aetate reformationis humanisticae et hic stilus vicit s.XVI.

Nemo dubitat anteacta aetate clerum Latinum maxima ex parte classicam christianae anteposuisse Latinitatem. In Neo Vulgata conficienda principium hoc plurimum valuit et versio Bibliorum Sacrorum iuxta classicas leges, si quae sint, posthabita fortasse christiana Latinitate, est conformata.

Item sermo theologicus (technicus), pontificia documenta, ius canonicum (impedimenta dirimentia, sanatio in radice), Liturgica restauratio, conatus saepe optimos manifestant Latinitatem ad leges traditas grammaticae conformandas.

Bernardus Claraeuallensis - Homiliae super 'Missus est' 4,8 (ed. Leclerq-Rochais 4, p.53-54):

Iucundare, filia Sion, et exsulta satis, filia Ierusalem.

Et quoniam auditui tuo datum est gaudium et laetitia,
audiamus et nos a te responsum laetitiae quod desideramus, ut iam exsultent ossa humiliata.

Audisti, inquam, factum, et credidisti; crede et de modo quod audisti.

Audisti quia concipies et paries filium; audisti quod non per hominem, sed per Spiritum Sanctum.

Exspectat Angelus responsum; tempus est enim ut revertatur ad eum qui misit illum.
Exspectamus et nos verbum miserationis, o Domina,
quos miserabiliter premit sententia damnationis.
Et ecce offertur tibi pretium nostrae salutis: statim liberabimur, si consentis.
In sempiterno Dei Verbo facti sumus omnes, et ecce morimur;
in tuo brevi responso sumus reficiendi, ut ad vitam revocemur.
Hoc supplicat a te, o pia Virgo, flebilis Adam cum misera sobole sua exsul de paradiso.
Hoc Abraham, hoc David, hoc ceteri flagitant sancti Patres,
patres scilicet tui, qui et ipsi habitant in regione umbrae mortis.
Hoc totus mundus, tuis genibus provolutus, exspectat:
nec immerito, quandoex ore tuo pendet
consolatio miserorum, redemptio captivorum, liberatio damnatorum,
salus denique universorum filiorum Adam, totius generis tui.
Da, Virgo, responsum festinanter.
O Domina, responde verbum, quod terra, quod inferi, quod exspectant et superi.
Ipse quoque omnium Rex et Dominus quantum concupivit decorem tuum,
tantum desiderat et responsionis assensum,
in qua nimirum proposuit salvare mundum.
Et cui placuisti in silentio, iam magis placebis ex verbo,
cum ipse tibi clamet e caelo:
O PULCHRA INTER MULIERES, FAC ME AUDIRE VOCEM TUAM.

Si ergo eum tu facias audire vocem tuam, ipse te faciet videre salutem nostram.
Numquid non hoc est quod quaerebas, quod gemebas,
quod diebus et noctibus orando suspirabas?
Quid igitur?
Tu es cui hoc promissum est, an aliam exspectamus?
Immo tu ipsa, non alia Tu, inquam, illa promissa, illa exspectata, illa desiderata,
ex qua sanctus pater tuus Iacob, iam morti appropinquans, vitam sperabat aeternam,
cum dicebat: EXSPECTABO SALUTARE TUUM, DOMINE,
in qua denique et per quam Deus ipse Rex noster ante saecula
disposuit operari salutem in medio terrae.

Quid ab alia speras, quod tibi offertur?
Quid per aliam exspectas, quod per te mox exhibebitur,
dummodo praebeas assensum, respondeas verbum?
Responde itaque citius Angelo, immo per Angelum Domino.
Responde verbum et suscipe Verbum: profer tuum et concipe divinum;
emitte transitorium et amplectere sempiternum.
Quid tardas? Quid trepidas? Crede, confitere et suscipe. Sumat humilitas audaciam, verecundia fiduciam.
Nullatenus convenit nunc, ut virginalis simplicitas obliviscatur prudentiam.
In hac sola re ne timeas, prudens Virgo, praesumptionem, quia etsi grata in silentio verecundia, magis tamen nunc in verbo pietas necessaria.
Aperi, Virgo beata, cor fidei, labia confessioni, viscera Creatori.
Ecce desideratus cunctis gentibus foris pulsat ad ostium.
O si, te morante, pertransierit, et rursus incipias dolens quaerere quem diligit anima tua!
Surge, curre, aperi! Surge per fidem, curre per devotionem, aperi per confessionem!

ECCE, inquit, ANCILLA DOMINI: FIAT MIHI SECUNDUM VERBUM TUUM.

Semper solet esse gratiae divinae familiaris virtus humilitas.
DEUS enim SUPERBIS RESISTIT, HUMILIBUS AUTEM DAT GRATIAM.
Humiliter ergo respondetur, ut sedes gratiae praeparetur.
ECCE, inquit, ANCILLA DOMINI.
Quae est haec tam sublimis humilitas,
quae cedere non novit honoribus, insolescere gloria nescit?
Mater Dei eligitur, et ancillam se nominat:
non mediocris revera humilitatis insigne,
nec oblata tanta gloria oblivisci humilitatem.
Non magnum esse humilem in abiectione; magna prorsus et rara virtus, humilitas honorata.

CHRONOLOGIA SERMONIS

Con l'Adversus Hermogenem di Tertulliano nasce la letteratura esamerale, sui sei giorni della creazione, fiorita all'interno del più ampio genere dell'esegesi biblica, vòlto a spiegare le Scritture nelle forme più svariate, dai trattati, ai commentari, alle omelie, ai chiarimenti a singoli punti contenuti negli epistolari in risposta a quesiti di corrispondenti (quaestiones et responsiones de Scriptura).
Tertulliano e Minucio Felice sono esponenti del genere apologetico, che sviluppando l'antico, intende difendere il cristianesimo dalle accuse pagane, ma intende anche presentare la nuova religione e persuadere gli avversari pagani a convertirsi, e gli eretici a ritornare alla vera fede.

A metà del III secolo il De Trinitate di Novaziano inaugura un nuovo genere letterario, nel quale si distingueranno in particolare Ilario, Ambrogio e Agostino.

Nello stesso periodo l'attività pastorale di Cipriano si esplica, oltre che sotto la forma di trattati, attraverso il genere letterario epistolare, che muta profondamente il suo precedente carattere e diviene strumento di comunione tra i fedeli sull'esempio delle lettere di San Paolo.
Il genere avrà ampio sviluppo da Ambrogio, Gerolamo ed Agostino, con l'inserzione di elementi svariatissimi, dall'esegesi alla narrazione ed all'interpretazione di fatti storici: le lettere ambrosiane rivelano contrasti con l'imperatrice madre Giustina, affetti familiari o d'amicizia con la sorella Marcellina, riflessioni politiche a Valentiniano e a Teodosio; le lettere di Girolamo si trasformano in veri trattati di spiritualità e di direzione spirituale, sviluppando ampiamente il modello delle lettere di Seneca a Lucilio; le lettere di Agostino offrono pure documenti preziosi per conoscere gli aspetti più vari della sua complessa personalità.

E appunto con Agostino giunge a maturità il genere della confessione autobiografica, che aveva avuto il suo iniziatore nell'Ad Donatum di Cipriano.
Questo genere è l'erede sia della testimonianza protreptica dei filosofi convertiti (Persio) sia dei devoti pagani che raccontavano la loro illuminazione interiore (Apuleio-Lucio da parte di Iside), ma anche della testimonianza degli apostoli (Paolo), come delle confessioni in miniatura degli apologisti (Giustino); ma Agostino dà a questo genere un'impronta personalissima, fondendo la rievocazione della vita passata con la preghiera di lode a Dio, che l'ha salvato e guidato alla fede.
Un altro genere letterario che ha grande sviluppo nella letteratura cristiana antica è quello della biografìa, che in lingua latina sorge con la Vita di Cipriano scritta da Ponzio a metà del III secolo con intento edificante, apologetico ed encomiastico; ma si deve ricordare che l'elemento biografìco pervade anche altri scritti che formalmente appartengono ad un genere letterario diverso, dal panegirico alla lettera; ed inoltre essa raccoglie l'antica eredità della novella o si confonde con la letteratura sui màrtiri: altro genere che distaccandosi dagli Atti del martirio avrà uno sviluppo eccezionale privilegiando più tardi il gusto del macabro e del meraviglioso.
Non si possono applicare sempre alla letteratura cristiana antica le categorie troppo rigide della stilistica antica.
L'epist. 108 di Gerolamo è un elogio funebre di Paola inserito nel genere epistolare ma nel medesiano tempo s'inserisce per il lungo racconto del pellegrinaggio fatto con lei in Terrasanta e in Egitto nel genere dell' itinerarium o della peregrinatio ad loca sancta, quella letteratura di viaggi che anch'essa darà documenti letterari notevoli.
Analogamente Gerolamo inaugura col De viris illustribus il genere letterario della storia della letteratura cristiana latina e ne fa anche uno strumento apologetico ed insieme biografico segnando una strada che proseguirà con Gennadio, Isidoro di Siviglia e Ildefonso di Toledo sino al XII secolo con Sigeberto di Gembloux.

La letteratura apologetica di Tertulliano è piena di vis polemica e ricca di formule incisive spesso fondate sull'antitesi (fiunt, non nascuntur Christiani; magis occidi... quam occidere; hostes... non generis humani... sed potius erroris); Minucio Felice coglie con chiarezza la stanchezza spirituale che corrode il mondo pagano alla fine del II secolo e difende la dignità e l'uguaglianga degli uomini anche e soprattutto dei poveri e degli indocti, ed il loro diritto di superare l'auctoritas per giungere alla veritas: e questo Minucio dice in uno stile elegante ed armonioso eppur mosso e vivace.

L'elocuzione fluente e ricca di clausole di Cipriano riflette l'armonia del suo spirito ed esprime la partecipazione affettuosa e paterna del vescovo alle tragiche vicende dei suoi fedeli, oltre la sua concezione altissima della dignità vescovile.

Arnobio esprime in forme primordiali, ma letterariamente efficaci, la sua fede in Cristo e la certezza della vita eterna nella sequela del suo insegnamento, rigettando le credenze e il culto degli idoli.

Lattanzio rinnova il linguaggio fiorito ciceroniano, anteponendolo allo stile biblico.
Esalta il tópos cristiano delle contraddizioni tra i filosofi, proprio del suo maestro Arnobio, ma con atteggiamento di recupero della cultura pagana da inglobare nella nuova cultura cristiana, a servizio della dignità dell'uomo.

TERTULLIANUS

387. «O testimonium animae naturaliter Christianae!»

Quod colimus, Deus unus est. Qui totam molem istam cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, verbo quo iussit, ratione qua disposuit, virtute qua potuit, de nihilo expressit in ornamentum maiestatis suae, unde et Graeci nomen mundo ko/smon accommodaverunt. [...]

Vultis ex operibus ipsius tot ac talibus, quibus continemur, quibus sustinemur, quibus oblectamur, etiam quibus exterremur, vultis ex animae ipsius testimonio comprobemus? Quae licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis circumscripta, licet libidinibus et concupiscentiis evigorata, licet falsis deis exancillata, cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno, ut ex aliqua valetudine, et sanitatem suam patitur (=riacquista), Deum nominat hoc solo nomine, quia proprio Dei veri.

«Deus magnus, Deus bonus», et «quod Deus dederit» omnium vox est.

Iudicem quoque contestatur illum: «Deus videt» et «Deo commendo» et «Deus mihi reddet».

O testimonium animae naturaliter Christianae! Denique pronuntians haec non ad Capitolium, sed ad caelum respicit.

Novit enim sedem Dei vivi: ab illo et inde descendit.

[[389. Senza i cristiani l'Impero sarebbe un deserto]]

Hesterni sumus, et orbem iam et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum.

Sola vobis reliquimus templal Possumus dinumerare exercitus vestros: unius provinciae Christiani plures erunt!

Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares copiis, qui tam libenter trucidamur, si non apud istam disciplinam (=secondo questa nostra scuola) magis occìdi liceret quam occidere ?

Potuimus et inermes nec rebelles, sed tantummodo discordes, solius divortii invidia adversus vos dimicasse.

Si enim tanta vis hominum in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a vobis, suffudisset utique dominationem vestram tot qualiumcumque civium amissio, immo etiam et ipsa destitutione punisset.

Procul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium rerum et stuporem quendam quasi mortui orbis; quaesissetis quibus imperaretis; plures hostes quam cives vobis remansissent.

[[390. La nostra patria è il mondo]]

Porro, nec tanti praesidii compensationem recogitantes, non modo non molestum vobis genus, verum etiam necessarium, hostes iudicare maluistis, qui sumus plane, non generis humani tamen, sed potius erroris.

Proinde nec paulo lenius (=considerando le cose con un po' più di benevolenza) inter illicitas factiones sectam istam deputari oportebat, a qua nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus praecavetur.

Nisi fallor enim, prohibendarum factionum caus de providentia constat modestiae (=tranquillità, ordine) publicae, ne civitas in partes scinderetur, quae facile comitia, concilia, curias, contiones, spectacula etiam aemulis studiorum compulsationibus (=con gli accesi contrasti delle passioni rivali) inquietarent, cum iam et in quaestu habere coepissent venalem et mercenariam violentiae suae operam.

At enim nobis ab omni gloriae et dignitatis ardore frigentibus nulla est necessitas coetus (= di formare un movimento politico), nec ulla magis res aliena quam publica.

Unam omnium rempublicam agnoscimus, mundum.

[391. Le assemblee cristiane]

Praesident probati (=di più provata virtù) quique seniores, honorem istum non pretio, sed testimonio (=pubblica testimonianza) adepti: neque enim pretio ulla res Dei constat (=si può comprare).

Etiam, si quod arcae (=cassa) genus est, non de honoraria summa (=versamenti obbligatori per divenire membri) quasi redemptae religionis congregatur.

Modicam unusquisque stipem menstrua die vel cum velit, et si modo velit et si modo possit, apponit.

Nam nemo compellitur, sed sponte confert. Haec quasi deposita pietatis sunt. Quippe non epulis inde nec potaculis nec ingratis (=sgradite) voratrìnis (=osterie) dispensatur, sed egenis alendis humandisque et pueris ac puellis re ac parentibus destitutis, domesticis senibus iam otiosis, item naufragis, et si qui in metallis et si qui in insulis vel in custodiis, dumtaxat (=soltanto) ex causa Dei sectae, alumni confessionis suae fiunt (=sono nutriti). Sed eiusmodi vel maxime dilectionis operatio notam (=infamante) nobis inurit penes quosdam. «Vide, inquiunt, ut invicem se diligant» (ipsi enim invicem oderunt), «et ut pro alterutro mori sint parati» (ipsi enim ad occidendum alterutrum paratiores).

[[393. Il sangue degli uccisi dà vita a nuovi cristiani]]

49,13: Nec quicquam tamen proficit exquisitior quaeque crudelitas vestra: illecebra est magis sectae.

Etiam plures efficimur, quotiens metimur a vobis: semen est sanguis Christianorum! Multi apud vos ad tolerantiam doloris et mortis hortantur, ut Cicero in Tusculanis, ut Seneca in Fortuitis, ut Diogenes, ut Pyrrhon, ut Callinicus; nec tamen tantos inveniunt verba discipulos, quantos Christiani factis docendo.

Ipsa illa obstinatio, quam exprobratis, magistra est.

Quis enim non contemplatione eius concutitur ad requirendum quid intus in re sit? Quis non, ubi requisivit, accedit, ubi accessit, pati exoptat, ut totam Dei gratiam redimat, ut omnem veniam ab eo compensatione sanguinis (=martirio) sui expediat (=ottenga)? Omnia enim huic operi (=con questi sacrifici) delicta donantur.

Inde est quod ibidem sententiis vestris gratias agimus.

Ut est aemulatio (=per il contrasto che c'è fra) divinae rei et humanae, cum damnamur a vobis, a Deo absolvimur.

Gravissimi viri atque in litterarum historia describenda praestantissimi Tertulliano primas partes tribuunt in latinitate Christianorum primaeva constituenda aut ipsum auctorem et magistrum novae latinitatis christianae appellant.
Attamen aliter res eonsideranda videtur: Tertullianus ea usus est lingua quae Christianorum sui temporis erat propria; nonnulla novavit verba, alia vero a sua - in qua vivit, - hominum societate sumit.
Quod quidem perspicuum erit si animo expendamus scriptores ad suam pertinere aetatem, ac vel invitos communi ac vulgari uti lingua. Vir ingenio praestans et dicendi facultate ornatus proprium dicendi genus habere potest atque in alios scriptores plurimum valere; at novae voces, consociata omnium civium opera, in usum inducuntur.
Tertullianus ergo ea loquitur lingua quae sua aetate apud Christianos communis erat, sed ratione prorsus propria: dicendi genus est plane suum. Suo autem scribendi genere sicco et saepe adstricto, aliquantulum contorto, difficili captu, verborum ac sententiarum nitorem, praestantiam, brevitatem maxime consociatur, ut res quodam modo ante oculos ponantur, mens celeriter concitetur, verba et sententiae animo infigantur.

Figuris rhetoricis - praesertim alliteratione, antithesi, concinnitate seu parallelismo - nimium indulget; sed plurimum eloquentia pollet atgue in argumentis exponendis pondere gravissimus est.

Ejus elocutio cum brevis sit et adstricta, periodis non multum abundat: plerumque plane ac definite loquitur; sed aliquando - cum res nimium ad veritatem exprimere studeat - ab aequo et sano iudicio deficit, nimium animi motibus concitatur et conturbatur: quo a justa animi moderatione et ab aequa in litteris elegantia aversatur.
Ex eius scriptis in primis in laude ponitur quod ad 'Romani Imperii antistites' vel ad Africae proconsulem misit.

Mira christianorum propagatio

Hesterni sumus, et orbem iam et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum.
Sola vobis reliquimus templal Possumus dinumerare exercitus vestros: unius provinciae Christiani plures erunt! Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam impares copiis, qui tam libenter trucidamur, si non apud istam disciplinam (=secondo questa nostra scuola) magis occìdi liceret quam occidere ?

Potuimus et inermes nec rebelles, sed tantummodo discordes, solius divortii invidia adversus vos dimicasse.
Si enim tanta vis hominum in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a vobis, suffudisset utique dominationem vestram tot qualiumcumque civium amissio, immo etiam et ipsa destitutione punisset.
Procul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium rerum et stuporem quendam quasi mortui orbis; quaesissetis quibus imperaretis; plures hostes quam cives vobis remansissent.

Liturgici christianorum conventus

Praesident probati (=di più provata virtù) quique seniores, honorem istum non pretio, sed testimonio (=pubblica testimonianza) adepti: neque enim pretio ulla res Dei constat (=si può comprare).
Etiam, si quod arcae (=cassa) genus est, non de honoraria summa (=versamenti obbligatori per divenire membri) quasi redemptae religionis congregatur.
Modicam unusquisque stipem menstrua die vel cum velit, et si modo velit et si modo possit, apponit.
Nam nemo compellitur, sed sponte confert.

Haec quasi deposita pietatis sunt.
Quippe non epulis inde nec potaculis nec ingratis (=sgradite) voratrìnis (=osterie) dispensatur, sed egenis alendis humandisque et pueris ac puellis re ac parentibus destitutis, domesticis senibus iam otiosis, item naufragis, et si qui in metallis et si qui in insulis vel in custodiis, dumtaxat (=soltanto) ex causa Dei sectae, alumni confessionis suae fiunt (=sono nutriti).
Sed eiusmodi vel maxime dilectionis operatio notam (=infamante) nobis inurit penes quosdam.

«Vide, inquiunt, ut invicem se diligant» (ipsi enim invicem oderunt), «et ut pro alterutro mori sint parati» (ipsi enim ad occidendum alterutrum paratiores).

MINUCIUS FELIX

MINUCIUS FELIX

[[394. Lo scetticismo d'un pagano]]

Nullum negotium est patefacere omnia in rebus humanis dubia incerta, suspensa magisque omnia verisimilial quam vera; quo magis mirum est nonnullos taedio investigandae penitus veritatis cuilibet opinioni temére succumbere quam in explorando pertinaci diligentia perseverare.

Itaque indignandum omnibus, indolescendum est audere quosdam, et hoc studiorum rudes, litterarum profanos, expertes artium etiam sordidarum, certum aliquid de summa rerum ac maiestate decernere, de qua tot omnibus (= in tanti e tanti seeoli ) saeculis sectarum plurimarum usque adhuc ipsa philosophia deliberat.

Nec inmerito, cum tantum absit ab exploratione divina humana mediocritas, ut neque quae supra nos caelo suspensa sublata sunt neque quae infra terram profunda demersa sunt aut scire sit datum aut scrutari permissum.

Christianorum fides

Mihi videntur, qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam temere cohaerentibus conglobatum, mentem, sensum, oculos denique ipsos non habere.
Quid enim potest esse tam apertum, tam confessum tamque perspicuum, cum oculos in caelum sustuleris et quae sunt infra circaque lustraveris, quam esse aliquod numen praestantissimae mentis, quo omnis natura inspiretur, moveatur, alatur, gubernetur?
Caelum ipsum vide, quam late tenditur, quam rapide volvitur, vel quod in noctem astris distinguitur vel quod (=sia quando... sia quando) in diem sole lustratur: iam scies quam sit in eo summi moderatoris mira et divina libratio (=equilibrio, armonia). Vide et annum, ut solis ambitus faciat, et mensem vide, ut luna auctu, senio, labore circumagat. [...] Quae singula, non modo ut crearentur, herent, disponerentur, summi opificis et perfectae rationis eguerunt, verum etiam sentiri, perspici, intellegi sine summa sollertia et ratione non possunt.

CYPRIANUS

Cypriani laudes mire Lactantius contexuit (Instit. div. 5,1: P,1. 6, col. 551): 'Unus igitur praecipuus et clarus exstitit Cyprianus, quoniam et magnam sibi gloriam artis oratoriae professione quaesierat, et admodum multa conscripsit in suo genere admiranda. Erat enim ingenio facili, copioso, suavi, et, quae sermonis est maxima virtus, aperto: ut discernere nequeas, utrum ne ornatior in eloquendo, an facilior in explicando, an potentior in persuadendo fuerit'.

Cyprianus ergo arte rhetorica maxime excultus erat, quam ante fidem christianam acceptam, laudabiliter tradiditit.
Ciceronis imitatione ac rhetorum arte conformatus, numquam a magistrorum doctrina discessit; et quamquam nobilissimos antiquitatis auctores optime norat, tamen, post acceptum baptismum, numquam in scriptis eos commemorat. Cum autem illud mente teneat fidem ac doctrinam christianam communi ac trita vulgi oratione doctis paganis tradi non oportere - sed ornata et eleganti - accuratam loquendi elegantiam semper consectatur, numero totam complet orationem, fideliter clausulas servat.

Attamen sui temporis rhetoricam secutus litterarum subsidia redundantia quadam adhibet, figuris rhetoricis nimium indulget: quae, quamquam indoli linguae Latinae convenire admodum videntur, sed Patres Ecclesiae africanae iis interdum abutuntur: ac dum summa mentis gravitate, intima animi permotione, ponderato iudicio cogitata, expromunt, in verbis nimium haerent: synonymia, concinnitate, antithesi, homoeoteleuto, sententiarum insertione delectantur.

Eius autem oratio, teste Hieronymo (ep. 68,10), instar fontis purissimi dulcis semper et placida incedit.

[[397. Piangere con chi piange]]

Quis sic durus ac ferreus, quis sic fraternae caritatis oblitus qui inter suorum multiformes ruinas (=apostasie) et lugubres ac multo squalore deformes reliquias (=della comunità) constitutus siccos oculos tenere praevaleat nec erumpente statim fletu prius gemitus suos lacrimis quam voce depromat? Doleo, fratres, doleo vobiscum nec mihi ad leniendos dolores meos integritas propria et sanitas privata blanditur, quando plus pastor in gregis sui vulnere vulneretur.

Cum singulis pectus meum copulo, maeroris et funeris pondera luctuosa participo, cum plangentibus plango, cum deflentibus defleo, cum iacentibus iacere me credo.

Iaculis illis grassantis inimici (=demonio) mea simul membra percussa sunt, saevientes gladii per mea viscera transierunt.

Inmunis et liber a persecutionis incursu fuisse non potest animus (=meus): in prostratis fratribus et me prostravit adfectus.

[[398. Gli affanni di un vescovo]]

Quas nunc poenas patior, fratres carissimi, quod ipse ad vos inpraesentiarum venire non possum, ipse singulos adgredi, ipse vos secundum Domini et evangelii eius magisterium cohortari!
Non suffecerat exilium iam bienni et a vultibus atque ab oculis vestris lugubris separatio, dolor iugis et gemitus qui me solum sine vobis continua lamentatione discruciat, lacrimae diebus ac noctibus profluentes, quod sacerdoti (=vescovo) quem tanto amore et ardore fecistis necdum vos salutare et necdum conplexibus vestris inhaerere contingat.
Accessit hic tabescenti animo nostro dolor maior, quod in tanta sollicitudine ac necessitate excurrere ad vos ipse non possum, dum per minas et per insidias perfidorum cavemus ne advenientibus nobis tumultus illic maior oriatur et, cum paci et tranquillitati episcopus providere in omnibus debeat, ipse materiam seditioni dedisse et persecutionem denuo exacerbasse videatur.

[[399. Alla Chiesa cartaginese sui màrtiri]]

Dies eorum quibus excedunt adnotate, ut conmemorationes eorum inter memorias martyrum celebrare possimus: quamquam Tertullus fidelissimus ac devotissimus frater noster inter cetera sollicitudine et cura sua quam fratribus in omni obsequio operationis (=con un'attività piena di zelo) inpertit, qui nec illic (=Cartagine) circa curam corporum deest, scripserit et scribat ac significet mihi dies quibus in carcere beati fratres nostri ad inmortalitatem gloriosae mortis exitu transeunt, et celebrentur hic a nobis oblationes et sacrificia ob conmemorationes eorum, quae cito vobiscum Domino protegente celebrabimus. Pauperibus quoque, ut saepe iam scripsi, cura ac diligentia vestra non desit, his tamen qui in hde stantes et nobiscum fortiter militantes Christi castra non reliquerunt: quibus quidem nunc maior a nobis et dilectio et cura praestanda est, quod nec paupertate adacti nec persecutionis tempestate prostrati, dum Domino fideliter serviunt, ceteris quoque pauperibus exemplum fidei praebuerunt.

[[402. Il vescovo è nella Chiesa e la Chiesa nel vescovo]]

Dominus in evangelio cum eum loquentem discipuli derelinquerent, conversus ad duodecim dixit: «Numquid et vos vultis ire?».

Respondit ei Petrus dicens: «Domine, ad quem ibimus? Verbum vitae aeternae habes, et nos credimus et cognovimus quoniam tu es filius Dei vivi».

Loquitur illic Petrus, super quem aedificata fuerat ecclesia, ecclesiae nomine docens et ostendens quia, etsi contumax ac superba obaudire nolentium multitudo discedat, ecclesia tamen a Christo non recedit, et illi sunt ecclesia plebs sacerdoti adunata et pastori suo grex adhaerens.

Unde scire debes episcopum in ecclesia esse et ecclesiam in episcopo, et si qui cum episcopo non sit, in ecclesia non esse, et frustra sibi blandiri eos qui pacem cum sacerdotibus Dei non habentes obrépunt et latenter apud quosdam communicare (=essere in comunione, spiritualmente uniti ma non alla Chiesa universale, bensì a qualche gruppo isolato di fedeli) se credunt, quando ecclesia quae catholica una est, scissa non sit neque divisa, sed sit utique conexa et cohaerentium sibi invicem sacerdotum glutino copulata.

Flere cum flentibus

Quis sic durus ac ferreus, quis sic fraternae caritatis oblitus qui inter suorum multiformes ruinas (=apostasie) et lugubres ac multo squalore deformes reliquias (=della comunità) constitutus siccos oculos tenere praevaleat nec erumpente statim fletu prius gemitus suos lacrimis quam voce depromat?

Doleo, fratres, doleo vobiscum nec mihi ad leniendos dolores meos integritas propria et sanitas privata blanditur, quando plus pastor in gregis sui vulnere vulneretur.

Cum singulis pectus meum copulo, maeroris et funeris pondera luctuosa participo, cum plangentibus plango, cum deflentibus defleo, cum iacentibus iacere me credo. Iaculis illis grassantis inimici (=demonio) mea simul membra percussa sunt, saevientes gladii per mea viscera transierunt. Inmunis et liber a persecutionis incursu fuisse non potest animus (=meus): in prostratis fratribus et me prostravit adfectus.

Serena martyrii exspectatio

Cum perlatum ad nos fuisset, fratres carissimi, commentarios (=guardie carcerarie) esse missos qui me Uticam perducerent et consilio carissimorum persuasum esset ut de hortis nostris interim secederem, iusta interveniente causa consensi, eo quod congruat episcopum in ea civitate in qua ecclesiae dominicae praeest illic Dominum confiteri et plebem universam praepositi praesentis confessione clarificare.

Quodcunnque enim sub ipso confessionis momento confessor episcopus loquitur aspirante Deo, ore omnium loquitur.
Ceterum mutilabitur honor ecclesiae nostrae tam gloriosae, si ego, episcopus alterius ecclesiae praepositus, accepta apud Uticam super confessione sententia, exinde martyr ad Dominum proficiscar, quandoquidem ego et pro me et pro vobis apud vos confiteri et ibi pati et exinde ad Dominum proficisci orationibus continuis deprecer et votis omnibus exoptem et debeam.

Expectamus ergo hic, in secessu abdito constituti, adventum proconsulis Carthaginem redeuntis, audituri ab eo quid imperatores super christianorum laicorum et episcoporum nomine mandaverint et dicturi quod ad horam Dominus dici voluerit.

ARNOBIUS

Praefatio

I.1.1 Quoniam comperi nonnullos, qui se plurimum sapere suis persuasionibus credunt, insanire, bacchari et velut quiddam promptum ex oraculo dicere: postquam esse in mundo Christiana gens coepit, terrarum orbem perisse, multiformibus malis affectum esse genus humanum, ipsos etiam caelites, derelictis curis sollemnibus quibus quondam solebant invisere res nostras, terrarum ab regionibus exterminatos,
2. statui pro captu ac mediocritate sermonis contraire invidiae et calumniosas dissolvere criminationes, ne aut illi sibi videantur, popularia dum verba depromunt, magnum aliquid dicere aut, si nos talibus continuerimus ab litibus, obtinuisse se causam putent, victam sui vitio, non adsertorum silentio destitutam.

LACTANTIUS

Dignitas hominis

Quoniam homo ex rebus diversis ac repugnantibus configuratus est, anima et corpore, id est caelo atque terra, tenui et conprehensibili, acterno ac temporali, sensibili atque bruto, luce praedito atque tenebroso, ipsa ratio ac necessitas exigebat et bona homini proponi et mala, bona, quibus utatur, mala, quae vitet et caveat.

Idcirco enim data est illi sapientia, ut cognita bonorum malorumque natura et in adpetendis bonis et in malis declinandis vim suae rationis exerccat.
Nam ceteris animalibus quia sapientia non data est, et munita indumentis naturalibus et armata sunt, homini autem pro his omnibus, quod erat pracipuum, rationem solam dedit. Itaque nudum formavit et inermem, ut eum sapientia et muniret et tegeret: munimenta et ornatum eius non foris, sed intus, non in corpore, sed in corde constituit.

Nisi ergo essent mala, quae caveret, quae a bonis utilibusque distingueret, non esset ei sapientia necessaria.

[[404. Lo stile biblico]]

Haec in primis causa est cur apud sapientes et doctos et principes huius saeculi scriptura sancta fide careat, quod prophetae (=scriptores biblici) communi ac simplici sermone ut ad populum sunt locuti.

Contemnuntur itaque ab iis qui nihil audire vel legere nisi expolitum ac disertum volunt nec quicquam hacrere animis eorum potest nisi quod aures blandiore sono mulcet: illa vero quae sordida videntur, anilia, inepta, vulgaria existimantur.

Adeo nihil verum putant nisi quod auditu suave est, nihil credibile nisi quod potest incutere voluptatem: nemo rem veritate ponderat, sed ornatu.

Non credunt ergo divinis, quia fuco carent, sed ne illis quidem qui ea interpretantur, quia sunt et ipsi aut omnino rudes aut certe parum docti.

Nam ut plane sint eloquentes, perraro contingit: cuius rei causa in aperto est: eloquentia enim saeculo servit, populo se iactare et in rebus malis placere gestit, siquidem veritatem saepius expugnare conatur, ut vim suam monstret: opes expetit, honores concupiscit, summum denique gradum dignitatis exposcit.

[[405. La letteratura cristiana latina prima di Lattanzio]]

Ex iis (=scrittori cristiani) qui mihi noti sunt Minucius Felix non ignobilis inter causidicos loci fuit.

Huius liber, cui Octavio titulus est.

declarat quam idoneus veritatis adsertor esse potuisset, si se totum ad id studium contulisset.

Septimius quoque Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis et minus comptus et multum obscurus fuit.

Ergo ne hic quidem satis celebritatis invenit.

Unus igitur praecipuus et clarus extitit Cyprianus, quoniam et magnam sibi gloriam ex artis oratoriae professione quaesierat et admodum multa conscripsit in suo genere miranda.

Erat enim ingenio facili, copioso, suavi et, quae sermonis maxima est virtus, aperto, ut discernere non queas utrumne ornatior in eloquendo an felicior in explicando an potentior in persuadendo fuerit.

Hic tamen placere ultra verba (=stile) sacramentum (=fede) ignorantibus non potest, quoniam mystica sunt quae locutus est et ad id praeparata, ut (=aventi come fine di) a solis fidelibus audiantur: denique a doctis huius sacculi, quibus forte scripta eius innotuerunt, derideri solet.

[[406. Dignità dell'uomo]]

Quoniam homo ex rebus diversis ac repugnantibus configuratus est, anima et corpore, id est caelo atque terra, tenui et conprehensibili, acterno ac temporali, sensibili atque bruto, luce praedito atque tenebroso, ipsa ratio ac necessitas exigebat et bona homini proponi et mala, bona, quibus utatur, mala, quae vitet et caveat.

Idcirco enim data est illi sapientia, ut cognita bonorum malorumque natura et in adpetendis bonis et in malis declinandis vim suae rationis exerccat.

Nam ceteris animalibus quia sapientia non data est, et munita indumentis naturalibus et armata sunt, homini autem pro his omnibus, quod erat pracipuum, rationem solam dedit.

Itaque nudum formavit et inermem, ut eum sapientia et muniret et tegeret: munimenta et ornatum eius non foris, sed intus, non in corpore, sed in corde constituit.

Nisi ergo essent mala, quae caveret, quae a bonis utilibusque distingueret, non esset ei sapientia necessaria.

[[407. Limiti della ricerca filosofica]]

Facile est docere paene universam veritatem per philosophos et sectas esse divisam.

Non enim sic philosophiam nos evertimus, ut Academici solent, quibus ad omnia respondére propositum est, quod est potius cavillari et inludere, sed docemus nullam sectam fuisse tam deviam neque philosophorum quemquam tam inanem qui non viderit aliquid ex vero.

Sed dum contradicendi studio insaniunt, dum sua etiam falsa defendunt, aliorum etiam vera subvertunt, non tantum elapsa illis veritas est quam se quaerere simulabant, sed ipsi eam potissimum suo vitio perdiderunt.

Quodsi extitisset aliquis qui veritatem sparsam per singulos per sectasque diffusam colligeret in unum ac redigeret in corpus, is profecto non dissentiret a nobis.

Sed hoc nemo facere nisi veri peritus ac sciens potest, verum autem scire non nisi eius est qui sit doctus a deo.

AMBROSIUS

Libera hominis voluntas

Mala esse in hoc mundo nullus sapiens denegavit, cum sit tam frequens in hoc saeculo lapsus ad mortem.
Sed ex his quae iam diximus possumus colligere quia (=malum) non est viva substantia, sed mentis atque animi depravatio a tramite virtutis devia, quae incuriosorum animis frequenter obrépit.

Non igitur ab extraneis est nobis quam a nobis ipsis maius periculum. Intus est adversarius, intus auctor erroris, intus, inquam, clausus in nobismet ipsis. Propositum tuum speculare, habitum tuae mentis explora, excubias optende adversus mentis tuae cogitationes et animi cupiditates. Tu ipse tibi causa es inprobitatis, tu ipse dux flagitiorum tuorum atque incentor criminum.

Quid alienam naturam accersis ad excusationem tuorum lapsuum? Utinam te ipse non inpelleres, utinam non praecipitares, utinam non involveres aut studiis inmoderatioribus aut indignatione aut cupiditatibus, quae nos innexos velut quibusdam retibus tenent.
Et certe in nobis est moderare studia, cohibere iracundiam, cohercere cupiditates, in nobis etiam indulgére luxuriae, adolere libidines, inflammare iracundiam vel inflammanti aurem accommodare, elevari magis superbia, effundi in saevitiam quam reprimi in humilitatem, diligere mansuetudinem.

[[409. «La terra era informe e vuota»]]

Erat incomposita, quia nuda gignentium nec toris herbosa riparum nec opaca nemoribus nec lacta segetibus nec umbrosa superciliis montium nec odorata floribus nec grata vinetis.

Merito inconposita, quae ornatibus indigebat, cui deerant vitium serta gemmantium.

Ostendere enim voluit deus quia nec mundus ipse haberet gratiam, nisi eum vario cultu operator (=Deus) ornasset.

Caelum ipsum intextum nubibus horrorem oculis, maestitiam animis excitare consuevit, terra imbribus madefacta fastidio est, maria procellis turbata quos non incutiunt metus ?

Pulcherrima est rerum species; sed quid esset sine lumine, quid sine temperie, quid sine aquarum congregatione [...]?

Tolle solem terris, tolle caelo stellarum globos: omnia tenebris inhorrescunt. Sic erat, antequam lumen huic mundo dominus infunderet. Et ideo scriptura ait quia «tenebrae erant super abyssum».

410. Giudizi degli uomini e giudizio di Dio]]

Nec otiose «iustos ante deum» dixiti [...]: non enim omnis qui iustus est ante hominem iustus est ante deum. Aliter vident homines, aliter deus, homines in facie, deus in corde. Et ideo heri potest ut aliquis adfectata bonitate populari (=alla ricerca del favore popolare, che dà nell'occhio) iustus videatur mihi, iustus autem ante deum non sit, si iustitia non ex mentis simplicitate formetur, sed adulatione simuletur; abscondita enim in ea homo non poterit deprehendere.
Perfecta igitur laus est ante deum iustum esse.

Unde et apostolus «cuius laus» inquit «non ex hominibus, sed ex deo».

Beatus plane ille qui in conspectu dei iustus est, beatus ille de quo dominus dignatur dicere: «Ecce vere Israhelita, in quo dolus non est».

Verus enim Israhelita qui deum videt et videri se novit a deo et ipsi exhibet cordis occulta.

Solus enim perfectior qui ab eo probatur, qui non potest falli; «iudicia» enim «domini vera», iudicia autem hominum saepe falluntur, ut et iniustis iustitiae gratiam frequenter adscribant et iustum aut odio persequantur aut mendacio decolorent.

[[411. Elogio del matrimonio]]

«Et erit gaudium tibi, et multi in nativitate eius gaudebunt» [...].
Sollemnis (=grandissima) autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum (=uando nascono i santi); sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum.

Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari.

Admonentur etiam parentes gratias agere non minus pro ortu quam pro meritis filiorum; non enim mediocre munus est dei dare liberos propagatores generis, successionis heredes.

Lege Iacob duodecim filiorum generatione gaudere, Abrahae filius datur, Zaccharias exauditur.

Divinum igitur munus fecunditas est parentis.

Agant itaque patres gratias, quia generaverunt; filii, quia generati sunt; matres, quia coniugii praemiis honorantur; stipendia enim militiae (=matrimonio) suae filii sunt.

Vernet in dei laudem terra, quia colitur, mundus, quia cognoscitur, ecclesia, quia devotae numero plebis augetur.

Nec otiose in principio statim Genesis dei iussu coniugium copulatur nisi ut haeresis (=manicheismo) destruatur.

Sic enim deus coniugium probavit (=approvò), ut iungeret (=coniuges), sic remuneratus est, ut quibus sterilitas filios denegasset pietas divina concederet.

[[412. Elogio della verginità]]

Virgo erat non solum corpore, sed etiam mente, quae nullo doli ambitu sincerum adulteraret affectum: corde humilis, verbis gravis, animi prudens, loquendi parcior, legendi studiosior, non in incerto divitiarum, sed in prece pauperum spem reponens, intenta operi, verecunda sermone, arbitrum mentis solita non hominem, sed Deum quaerere; nullum lacdere, bene velle omnibus, assurgere maioribus natu, aequalibus non invidere, fugere iactantiam, rationem sequi, amare virtutem.

Quando ista vel vultu laesit parentes? quando dissensit a propinquis? quando fastidit humilem ? quando derisit debilem? quando vitavit inopem? [...]

Nihil torvum in oculis, nihil in verbis procax nihil in actu inverecundum: non gestus fractior, non incessus solutior, non vox petulantior; ut ipsa corporis species simulacrum fuerit mentis, figura probitatis.

HIERONYMUS

Hieronymus praestantissimo praeditus ingenio, maxime in labore assiduus, amplissima instructus rerum et linguarum scientia, totus se rebus Ecclesiae dedit.
Multa ex Patribus Graecis latina reddidit; saepius versiones sacrae Scripturae recognovit vel ipse ex primigenio textu convertit multa quoque ex Veteri et ex Novo Testamento sermonibus explicavit; alia exstant praeclara eius industriae et doctrinae specimina quae ad rerum historiam et ad apologeticam spectant - in iisque libris aestuans percipitur calor pugnae.
Sed praecipuum ac singulare quod exstat Sancti Hieronymi monumentum eius sunt litterae, in quibus et de vita christiana et de rebus ac moribus sui temporis acuto ingenio et mordaci interdum lingua tractat: in iisque dum alios monet ac docet, dum adversarios impugnat, intimam sui ipsius imaginem penitus exprimit.
Orationis forma et dicendi genere probe latinus et in epistulis admodum Ciceronianus quantum alius fuisse unquam videtur.

Quaestiones philologicae in epistula ad Augustinum

Quod autem in aliis quaeris epistulis: cur prior mea in libris canonicis interpretatio asteriscos habeat et virgulas (=lineette) praenotatas; et postea aliam translationem absque his signis ediderim: pace tua dixerim, vidéris mihi non intellegere quod quaesisti.
Illa enim interpretatio septuaginta interpretum est: et ubicumque virgulae, id est obeli sunt, significatur quod septuaginta plus dixerint quam habetur in Hebraeo. Ubi autem asterisci, id est stellae praelucentes (=che guidano ed orientano il lettore), ex Theodotionis editione ab Origene additum est.

Et ibi (=nella prima traduzione con i segni critici) Graeca transtulimus: hic de ipso Hebraico, quod intellegebamus, expressimus: sensuum potius veritatem, quam verborum interdum ordinem conservantes. Et miror quomodo septuaginta interpretum libros legas, non puros ut ab eis editi sunt, sed ab Origene emendatos, sive corruptos per obelos et asteriscos, et Christiani hominis interpretatiunculam non sequaris.

[[418. Pietro piscator, e Paolo inperitus sermone: i grandi oratori cristiani]]

Quamdiu Moysen miseras, quamdiu Esaiam, quamdiu Hieremiam, quamdiu alios prophetas, notus erat in Iudaea Deus, in Israhel magnum nomen eius.

In modica terra nominis Dei notitia ferebatur.

Misisti Petrum, Petrum piscatorem, qui dimiserat et retem, qui ab opere callosam habebat manum.

Non misisti oratorem, non misisti philosophum: misisti hominem rusticanum, hominem piscatorem.

Iste piscator, iste rusticanus de Hierosolyma perrexit Romam: et rusticanus cepit Romam, quam eloquentes capere non potuerunt.

Rursum ivit Paulus apostolus, de Hierosolymis praedicavit usque Illyricum, et praedicavit ubi non erat praedicatum evangelium, ne super alienum fundamentum poneret aedificium.

Deinde dicit quod de urbe Roma ierit ad Hispaniam.

Videte Paulum persecutorem, qui in Iudaea fuerat persecutor, pracdicat in gentibus.

Ubi sunt qui praedicant Alexandrum Magnum Macedonem imperatorem, quod in brevi spatio vicerit tantas gentes? Habuit exercitum, habuit et ingentes turbas: et non tale aliquid potuit, sed modicum quiddam.

Iste vero Paulus, quondam persecutor, qui dicebat: «Etsi inperitus sermone, non tamen scientia», qui soloecismos facit in loquendo, crucem Christi portat, et quasi triumphans omnes capit.

Totum orbem subegit ab oceano usque mare Rubrum.

[[419. Il difflcile rapporto fra scrittore e lettori]] All'ampia citazione di un passo dell'Antico Testamento (Ecclesiaste 2, 18-19) segue l'esegesi.]]

«Et odivi ego omnem laborem meum, quem ego laboro sub sole, quia dimitto (=lascio in eredità) illum homini, qui futurus est post me.

Et quis scit utrum sapiens sit, an stultus ? et dominabitur in omni labore meo, quo laboravi, et in quo sapiens factus sum sub sole; sed et hoc vanitas».

Videtur a quidem de divitiis et opibus retractare, quod secundum evangelium repentina morte subtracti, quali moriamur herede, nesciamus; utrum stultus an sapiens sit qui nostro est labore fruiturus.

Quod Salomoni quoque accidit: non enim similem sui habuit filium Roboam.

Ex quo intellegimus ne filium quidem patris hereditate dignum esse, si stultus sit.

Sed mihi altius contemplanti de labore videtur dicere spiritali, quod diebus ac noctibus vir sapiens in scripturis laboret, et componat libros, et memoriam sui posteris derelinquat, et nihilominus in manus stultorum veniant, qui frequenter secundum perversitatem cordis sui semina inde haereseon capiant, et alienos labores calumnientur.

Si enim de corporalibus divitiis nunc Ecclesiastici sermo est, quid necesse fuit de labore et opibus dicere: «Et dominabitur in omni labore meo, in quo laboravi, et in quo sapiens factus sum sub sole»? Quae enim sapientia est, terrenas divitias congregare?

[[420. Autoritratto polemico]]

Quaeso igitur te (=Augustinus), et iterum atque iterum deprecor, ut ignoscas disputatiunculae meae: et quod modum meum (=la lunghezza della lettera) egressus sum? tibi inputes, qui coegisti ut rescriberem, et mihi cum Stesichoro oculos abstulisti.

Nec me putes magistrum esse mendacii, qui sequor Christum dicentem: «Ego sum via et vita et veritas»; nec potest heri ut, veritatis cultor, mendacio colla submittam.

Neque mihi (=in me: contro di me) inperitorum plebeculam concites, qui te venerantur ut episcopum, et in ecclesia declamantem sacerdotii honore (=con il rispetto che si deve a un vescovo) suscipiunt: me autem aetatis ultimae et paene decrepitum ac monasterii et ruris secreta (=solitudine della vita monastica) sectantem parvi pendunt.

Et quaeras tibi quos doceas, sive reprehendas.

Ad nos enim tantis maris atque terrarum a te divisos spatiis vix vocis tuae sonus pervenit.

Et si forsitan litteras scripseris, ante eas Italia ac Roma suscipiet, quam ad me, cui mittendae sunt, deferantur.

[[421. Desolazione della Gallia invasa dai barbari]]

Innumerabiles et ferocissirnae nationes universas Gallias occuparunt.

Quidquid inter Alpes et Pyrenaeum est, quod Oceano Rhenoque includitur, Quadus, Vandalus, Sarmata, Halani, Gepides, Heruli, Saxones, Burgundiones, Alemanni, et, o lugenda respublica!, hostes Pannonii vastarunt.

«Etenim Assur venit cum illis».

Moguntiacus, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, et in ecclesia multa hominum milia trucidata.

Vangìones (=Worms) longa obsidione finiti.

Remorum urbs (=Reims) praèpotens, Ambiani (=Amiens), Atràbatae (=Arras), «extremique hominum Mòrini», Tornàcus (=Tournai), Nemétae (=vel Nèmetae: presso Strasburgo), Argentoràtus (=Strasburgo), translatae in Germaniam.

Aquitaniae, Novemque populorum (=prorincia: era una regione dell'Aquitania), Lugdunensis et Narbonensis provinciae, praeter paucas urbes cuncta populata sunt.

Quas et ipsas foris gladius intus vastat fames.

[...] Cetera taceo, ne videar de Dei desperare clementia.

[[422. La triste situazione dell'Impero]]

Olim (=qualche tempo fa, poco fa) a mari Pontico usque ad Alpes Iulias non erant nostra quae nostra sunt.

Et per annos triginta fracto Danubii limite, in mediis Romani imperii regionibus pugnabatur.

Aruerant vetustate (=con il passar del tempo) lacrymae.

Praeter paucos senes, omnes, in captivitate et obsidione generati, non desiderabant quam non noverant libertatem.

Quis hoc crederet? Quae digno sermone historiae comprehenderent? Romam in gremio suo, non pro gloria, sed pro salute pugnare? Immo ne pugnare quidem, sed auro et cuncta superlectili (=ogni forma di pagamento) vitam redimere? [...]
Hannibal, de Hispaniae finibus orta tempestas, cum vastasset Italiam, vidit urbem, nec ausus est obsidere.

Pyrrhum tanta tenuit Romani nominis reverentia, ut deletis omnibus, e propinquo recederet loco: nec auderet victor aspicere quam regum didicerat civitatem.

Et tamen pro hac iniuria (non enim dicam superbiam quae bonos exitus habuit), alter (=Annibale), toto orbe fugitivus, tandem Bithyniae (=loc.) mortem veneno repperit; alter (=Pyrrhus), reversus in patriam, in suo regno occubuit et utriusque provinciae populi Romani vectigales sunt.

Nunc ut omnia prospero fine eveniant, practer nostra quae amisimus, non habemus quod victis hostibus auferamus.

[[424. Cristiani d'un tempo e cristiani d'oggi]]

Apostoli toto orbe peregrini, non aes in zona, non virgam in manu, non gallicas habuere in pedibus, et tamen dicere poterant: «Nihil habentes, et omnia possidentes».

Et: «Argentum et aurum non est nobis, quod autem habemus (=diamo ciò che abbiamo): in nomine Iesu Christi surge et ambula».

Non enim erant divitiarum sarcina praegravati. [...]
Nos vero ardemus avaritia, et contra pecunias disputantes, auro sinum expandimus; nihilque nobis satis est.

Et illud, quod de Megarensibus dicitur, iure miseris coaptari potest: aedificant quasi semper victuri, vivunt quasi altera die morituri.

Et hacc facimus quia Domini verbis non credimus; quia aetas (=la vita) optata cunctis non viciniam mortis, quae debetur mortalibus lege naturae, sed, cassa spe, annorum nobis spatia pollicetur.

Nemo enim tam fractis viribus et sic decrepitae senectutis est ut non se putet unum adhuc annum esse victurum.

Unde subrépit oblivio condicionis suae, ut terrenum animal, et iam iamque solvendum, erigatur in superbiam, et animo caelum teneat.

[[425. Il cristiano ha ciò che dà]]

Cum aetas maturior (=giovinetta Demetriade) fuerit et voluntas gravior firmiorque sententia, facies quod tibi visum fuerit; immo quod Dominus imperarit, scitura nihil te habituram nisi quod in bonis operibus erogaveris.

Alii aedificent ecclesias, vestiant parietes marmorum crustis; columnarum moles advehant, earumque deaurent capita pretiosum ornatum non sentientia; ebore argentoque valvas et gemmis aurata distinguant altaria.

Non reprehendo, non abnuo.

«Unusquisque in sensu suo abundet».

Meliusque est hoc facere quam repositis opibus incubare.

Sed tibi aliud propositum est: Christum vestire in pauperibus, visitare in languentibus, pascere in esurientibus, suscipere in his qui tecto indigent, et maxime in domesticis fidei, virginum alere monasteria, servorum Dei et pauperum spiritu habere curam, qui diebus et noctibus serviunt Domino tuo; qui, in terra positi, imitantur angelorum conversationem, et nihil aliud loquuntur nisi quod ad laudes Dei pertinet: habentesque victum et vestitum, his gaudent divitiis.

AUGUSTINUS

A creaturis ad Creatorem

Interrogavi terram, et dixit: «Non sum» (Deus); et quaecumque in eadem sunt, idem confessa sunt. Interrogavi mare et abyssos et reptilia animarum vivarum (gli animali viventi che si muovono strisciando), et responderunt: «Non sumus deus tuus; quaere super nos».
Interrogavi auras flabiles, et inquit universus aer cum incolis suis: «Fallitur Anaximenes; non sum deus».

Interrogavi caelum, solem, lunam, stellas: «Neque nos sumus deus quem quacris», inquiunt.
Et dixi omnibus quae circumstant fores carnis meae: dicite mihi de deo meo, quod vos non estis, dicite mihi de illo aliquid. Et exclamaverunt voce magna: «Ipse fecit nos».

Optimus imperator

Christianos imperatores felices dicimus, si iuste imperant, si inter linguas sublimiter honorantium et obsequia nimis humiliter salutantium non extolluntur, et se homines esse meminerunt; si suam potestatem ad Dei cultum maxime dilatandum maiestati eius famulam faciunt; si Deum timent, diligunt, colunt; si plus amant illud regnum, ubi non timent habere consortes; si tardius vindicant, facile ignoscunt; si eandem vindictam pro necessitate regendae tuendaeque rei publicae, non pro saturandis inimicitiarum odiis exerunt; si eandem veniam non ad inpunitatem iniquitatis, sed ad spem correctionis indulgent; si, quod aspere coguntur plerumque decernere, misericordiae lenitate et beneficiorum largitate (=concedendo ampie deroghe) conpensant; si luxuria tanto eis est castigatior, quanto posset esse liberior; si malunt cupiditatibus pravis quam quibuslibet gentibus imperare et si hacc omnia faciunt non propter ardorem inanis gloriae, sed propter caritatem felicitatis aeternae; si pro suis peccatis humilitatis et miserationis et orationis sacrificium Deo suo vero immolare non neglegunt.
Tales Christianos imperatores dicimus esse felices interim spe, postea re ipsa futuros.

Povero, figlio di poveri

Si quis offerat mihi, verbi gratia, byrrhum pretiosum (=«qualora mi si regali, ad esempio, un vestito elegante e costoso», un mantello con cappuccio): forte decet episcopum, quamvis non deceat Augustinum, id est hominem pauperem, de pauperibus natum.
Modo dicturi sunt homines quia inveni pretiosas vestes, quas non potuissem habere vel in domo patris mei, vel in illa sacculari professione mea.
Non decet: talem debeo habere qualem possum, si non habuerit, fratri meo dare.
Qualem potest habere presbyter, qualem potest habere decenter diaconus et subdiaconus, talem volo accipere: quia in commune accipio.
Si quis meliorem dederit, vendo: quod et facere soleo; ut, quando non potest vestis esse communis, pretium vestis possit esse commune.
Vendo, et erogo pauperibus.
Si hoc eum delectat, ut ego habeam (=«se qualcuno ha piacere di farmi un regalo personale»), talem det, unde non erubescam.
Fateor enim vobis, de pretiosa veste erubesco: quia non decet hanc professionem, hanc admonitionem (=a chi vive per ammonire e consigliare l'attività, appunto, di Agostino vescovo), non decet haec membra, non decet hos canos.

HOME PAGE


Scrivi


LAROSA
Home Page