Il Latino ecclesiastico - Latinitas Ecclesiastica
Ecclesiasticus usus loquendi
(Boethius, Contra Eut. 3,92-93)

Conspectus generalis

Potestatibus infirmioribus factis et re publica fere eversa, sedes Summorum Pontificum facile provecta est ad fastigium regiminis universalis Ecclesiae eorumque Curia paulatim ita est adaucta, ut locum imperialis administrationis usurparet.
Itaque officia Romanorum imperio moderando praeposita ad Ecclesiam sunt translata, servata et exculta quoque in Curia pontificia lingua eorundem officiorum imperialium propria, et peculiaris quidam evasit novus sermo, a Christianorum communi Latine loquendi scribendique genere nonnihil alienus. Qui sermo, vel potius stilus, imitatus est scribendi genus, quod in epistulis et diplomis imperatorum inveniretur, ex quibus hausit non solum administrationis verba propria, sed etiam ipsius orationis figuras et numeros, ut et verba diligentissime eligerentur et figurae accuratissime collocarentur. Paulatim neglectae sunt clausulae syllabarum mensura innixae et adhibitus est cursus accentu innixus, licet orationis ratio a priore instituto ex toto non cecidit.
Saeculo V Curia (Cancellaria) Pontificis iam constituta est et in chartario (tabulario) servantur epistulae, decretales, diplomata, ceteraque documenta. Scribae Romanae Curiac diuturna exercitatione discebant orationem ornatam et numerosam ut eorum stilus sermo quidam peculiaris factus sit ad tertium genus (eloquentiam) pertinens. Novi inducuntur soloecismi e sermone Celtico et Germanico recepti sed saeculis X-XII, praesertim monachorum montis Caslini opera, splendor sermonis pristinus in Curia Romana est restitutus.
Aetas aurea dicitur a Liberio papa (352-366) usque ad S. Gregorium Magnum (590-604), quia clausulae eleganter adhibentur; caliginosa autem a Gregorio Magno (604) usque ad Urbanum II (1088-1099), quia venustus ille stilus non paulum delabitur; curialis post Urbanum, quia in Curia Romana optimae linguae Latinae forma viguit.
Libri quibus stilus tradebatur appellati sunt ars dictandi, id est componendi, vel summa dictaminis secundum Curiam Romanam. Praeclarus magister Lutetiae Parisiorum fuit Laurentius Italus cuius opus inscribitur Summa dictaminis breviter et artificiose composita per magistrum Laurentium, iuxta stilum Curiae Romanae et consuetudinem modernorum. Magistri artis dictandi in scholis ad numerosum illum elegantioremque sermonem alumnos exercitationibus componebant.
Reflorescentibus antiquis litteris et artibus, nova prorsus incipit aetas a Renatis Litteris appellata. Viri humanitatis studiosi respuebant non solum sermonem illum Latinum communem, saepe inconditum at vivum et vivacem, sed etiam elegantiorem stilum Curiae Romanae numeris prosae orationis astrictum. Ex hac oppugnatione et sermonis omnino classici restitutione consecutum est Latinum vivum sermonem immutationibus obnoxium, ad perniciem adductum esse, sermonesque vulgares ad res quae ad vitam hominum pertinerent esse adhibitos, quia elegantissimo illo nimisque exquisito humanistarum sermone hoc fieri non poterat nisi a perpaucis.
Latinitas humanistarum potissimum imitatione veterum continebatur aliique unum Ciceronem imitandum esse autumabant, alii imitandos esse affirmabant etiam scriptores serioris aetatis. Multi clari nominis humanistae scribae munere functi sunt apud Pontifices (Nicolaus V, Pius II, Leo X, recentiore aetate Leo XIII). Urbanus VIII hymnos Breviarii Romani, qui non essent apte concinneque dispositi, ad carminis classici leges revocavit, Bulla Divinam Psalmodiam, anno 1631 exarata.
Ad optimum stilum Latinum assequendum, in Seminariis et scholis religiosorum antiqui auctores ethnici a discipulis erant legendi. Cursus plane neglegebatur ut sermonis mundi et elegantis splendesceret nitor.
Summi Pontifices recentioris quoque aetatis pondus linguae Latinae clericis inculcare non dubitarunt, et Conciliium Oecumenicum Vaticanum Il praecepit ut ''Antequam sacrorum alumni studia proprie ecclesiastica aggrediantur, ea humanistica et scientifica institutione ornentur, qua iuvenes in sua cuiusque natione superiora studia inire valeant; ac praeterea eam linguae Latinae cognitionem acquirant, qui tot scientiarum fontes et Ecclesiae documenta intellegere atque adhibere possint'' (Decretum de institutione sacerdotali Optatam totius, 13).
In Codice Iuris Canonici statuitur: ''alumni non tantum accurate linguam patriam edoceantur, sed etiam linguam Latinam calleant'' (ClC., can. 249).

DOCUMENTORUM FORMAE ET GENERA

Nulla pontificiorum documentorum divisio dar¡ potest quae congruat cum scribendi ratione diversarum aetatum: saepius enim non stilus dumtaxat, sed et computandi ratio ipsorumque norrunum significatio sunt mutatae. Primigenia documenta pertinent ad VIII saeculum: nondum in eis exhibetur indoles diplomaria; epistulae innituntur religiosis humilibusque formulis eaeque proprie manifestant scribentem esse virum religiosum vel sacerdotem, non principem. Postquam, vero etiam temporalis potestas summo Pontifici est tributa, magis magisque in dies invaluit res diplomaria (Res diplomaria documentorum fidem usumque docet): novae expefitae sunt formulae crescenti Apostolicae Sedis momento consentaneae ac:curatioreque ratione exculta est indoles diplomaria: tunc documenta eo sunt multiplicata atque mutata, ut difficilis evaderet quaelibet vera dispertitio. Incepirunt quidem pontificia documenta diverso nomine appellari et quidem: constitutum, decretum, privilegium apostolicum, praeceptum, praeceptio, pagina, epistula (Liber diurnus, ad VII vel VIII saeculum pertinens).
Secundum usitatum Maurinorum morem, ea omnia tribus comprehendi possunt appellationibus: sunt Bullae, sunt Brevia seu Litterae Apostolicae, et sunt Litterae Motu Proprio datae. Litterae communes iure communi innixae vel compositae secundum formam a Summo Pontifice in antecessum comprobatam, non necessario egèbant nova probatione atque statim expediri poterant a cancellaria;
Litterae legendae pertinebant ad rem extraordinariam vel saltem magni momenti, ideoque legendae erant ab ipso Pontifice vel, eius mandato, a cancellario;
Litterae curiales a tempore papae Clementis IV (1265), in parte posteriore quarundam litterarum pertinentium ad Curiae Romanae negotia ecclesiastica, politica vel administrativa, adiungebatur locutio de Curia;
Litterae secretae et Litterae clausae, quae secreto mittebantur, atque plerumque negotia ipsius Pontificis respiciebant vel pontificiae dicionis.

La categoria del Latino ecclesiastico è stata definita in modi diversi e non sempre coerenti. Forse converrebbe definire Latino ecclesiastico solo quello usato nei documenti emanati dal governo centrale e gerarchico della Chiesa. In questo genere di documenti la fonte emanante ha una grande importanza, perché si colloca nell'ermeneutica teologica con risvolti sul dogma, e dal punto di vista formale ha dei caratteri suoi peculiari a seconda del tipo (e sono senza numero) di documenti emanati (Latinitas Registrorum Romanorum Pontificum). Ad esso si potrebbero ricondurre anche altre forme affermatesi nel corso dei secoli, ma le scarse peculiarità distintive non permettono di collocarle in generi distinti, né riguardano solo la vita della Chiesa Cattolica Romana, per cui si potrebbe in definitiva proporre la triplice distinzione:
. In appendice si potrebbe aggiungere il modo di leggere il Latino Ecclesiastico (Pronuntiatio).

Latinitas curialis est pars Ecclesiasticae Latinitatis: In hac regione fons documentorum maximum habet momentum, de quo pensandum est cum arctissime sit coniunctum cum theologica hermeneutica teologica, et ideo cum consectariis dogmaticis et moralibus: ipsa forma documentorum peculiares notas exhibet iuxta exemplar (innumera sunt) documentorum.

I - Latinitas Apostolica

Post editam Constitutionem Apostolicam Regimini Ecclesiae universae, die XV mensis Augusti, anno 1967 (AAS LIX, 1967, pp. 885-928) documenta pontificia nova quadam ratione dispertiuntur. In primis enim statuitur:


Motu proprio Quo aptius die XXVII mensis Februarii, anno l973 (AAS LXV, 1973, pp. 113-116) statuitur:

Die XXVIII mensis Martii, anno 1988, Constitutio Apostolica Pastor bonus (AAS LXXX, 1988, pp. 841-912) haec statuit:

Docti viri verum non consentiunt per omnia cum eiusmodi documentorum partitione, cum interdum alicuius documenti momentum per temporis decursum aliud factum sit ac nostra aetate. Potissimum Adhortationes Apostolicae postsynodales iure meritoque plurimi hodie habentur et habendae sunt ob doctrinam in iis reconditam.
Romani Pontifices auxiliatrice opera usi sunt primum Presbyterii Romani, deinde Cardinalium, demum a IVs. Officii et Auditorii, quod s.XIII munere tribunalis functum est.
Epistula a littera distinguenda est, prout epistula genus litterarium, littera autem rem eiusdem significet.


IOANNIS PAULI PP. II - CONSTITUTIO APOSTOLICA
ECCLESIA IN URBE - QUA VICARIATUS URBIS NOVA RATIONE ORDINATUR
IOANNES PAULUS EPISCOPUS SERVUS SERVORUM DEI AD PERPETUAM REI MEMORIAM
1. Ecclesia in Urbe ad munus prorsus singulare obeundum vocatur: eadem, quemadmodum edicit Synodi Liber: princeps est in magna Ecclesiae familia, in familia nempe Dioecesium sororum atque sociatur universali sollicitudini Episcopi sui: patet ipsa atque peculiarem in modum refertur ad unicae Ecclesiae universalitatem; hoc modo suam agere debet vitam Ecclesiae particularis.(1) Etenim Romae ab Apostolis Petro et Paulo est condita et constituta Ecclesia illaquacum ob pot[ent]iorem principalitatem necesse est convenire omnem Ecclesiam, hoc est eos qui sunt undique fideles, in qua semper ab his qui sunt undique conservata est ea quae est ab Apostolis traditio:(2) ad ipsam spectant ceterae Ecclesiae veluti ad unam quae caritati praesidet.(3)
2. Hinc procedit vocatio ad exemplum praebendum Ecclesiae Romanae concredita, quam Synodi Liber suis in spiritalibus, ecclesialibus et pastoralibus rationibus clare definivit: de exemplo agitur fidelitatis erga Christum et erga vitalem cum Eo coniunctionem, quae amore, humilitate, conversione et servitio imbuitur quaeque ad Dei Patris gloriam penitus vergit atque eius gratiae dumtaxat confidit.(4)
3. Nova evangelizatio atque missionalis impetus a Synodo pastorali excitati Ecclesiae Romanae permanentem constituunt electionem, quae firmam poscit voluntatem ut in communione cum multiplicibus suis partibus progrediatur.
Ex communione namque necessitas oritur concordis illius pastoralis consensionis, quae peculiariter a Romana Dioecesi postulatur, quatenus ipsa singulari multiplicitate ac varietate formarum et inceptorum ecclesialium distinguitur. Reapse Romana Dioecesis ut veluti exemplar sit commpellitur, motionis principium atque comparationis regiminis Ecclesiae universalis, quae a Christo Petro commissa est eiusque Successoribus. Etenim Romani Episcopi interest primum ecclesiologicum iudicium honorare, ad quod quisque Episcopus, bene suam regens Ecclesiam ut Populi Dei particulam, ad bonum totius mystici Corporis, quod est Ecclesia, efficaciter confert...(5)


NOTE
(1) Cfr Synodi Liber Romanae Dioecesis. Secunda Synodus Dioecesana Ioanne Paulo II praeside celebrata, Romae 1993, n. 11.
(2) 3 S. Irenaeus, Adversus haereses III,3,2: SCh 211,33.
(3) Cfr S. Ignatius antiochenus, Epistula ad Romanos, Incr. Patres Apostolici I, ed. F. X. Funk, Romae 1901, p. 253.
(4) Synodi Liber, n. 11.
(5) Ibid.


Quum inter nonnullos
Ioannis XXII
Episcopus Servus servorum Dei [1323]


Opinio, quae asserit, Christum et eius discipulos nihil habuisse, et in his, quae habuerunt, nullum ius eis fuisse, erronea est et haeretica.
Haec extravagans est valde notabilis, et glossas habet profundas, quae sunt ex sacrae scripturae fontibus haustae.
Si diligenter extravagantem praecedentem et sequentem inspexeris: locum hunc aptum fuisse assignatum, mea opionone dixeris.
1. Quum inter nonnullos viros scholasticos saepe contingat in dubium revocari, utrum pertinaciter affirmare, Redemptorem nostrum ac Dominum Iesum Christum eiusque Apostolos in speciali non habuisse aliqua, nec in communi etiam, haereticum sit censendum, diversa et adversa etiam sentientibus circa illud: nos, huic concertationi finem imponere cupientes, assertionem huiusmodi pertinacem, quum scripturae sacrae, quae in plerisque locis ipsos nonnulla habuisse asserit, contradicat expresse, ipsamque scripturam sacram, per quam utique fidei orthodoxae probantur articuli quoad praemissa fermentum aperte supponat continere mendacii, ac per consequens, quantum in ea est, eius in totum fidem evacuans, fidem catholicam reddat, eius probationem adimens, dubiam et incertam, deinceps erroneam fore censendam et haereticam, de fratrum nostrorum consilio hoc perpetuo declaramus edicto.
2. Rursus in posterum pertinaciter affirmare, quod Redemptori nostro praedicto eius Apostolis iis, quae ipsos habuisse scriptura sacra testatur, nequaquam ius ipsis utendi competierit, nec illa vendendi seu donandi ius habuerint, aut ex ipsis alia acquirendi, quae tamen ipsos de praemissis fecisse scriptura sacra testatur, seu ipsos potuisse facere supponit expresse, quum talis assertio ipsorum usum et gesta evidenter includat, in praemissis non iusta, quod utique de usu, gestis seu factis Redemptoris nostri Dei Filii sentire nefas est, sacrae scripturae contrarium et doctrinae catholicae inimicum, assertionem ipsam pertinacem de fratrum nostrorum consilio deinceps erroneam fore censendam merito ac haereticam declaramus.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrarum declarationum infringere, vel ausu ei temerario contraire. Si quis autem etc...
Datum Avinion. II Idus Novembr. Ao. VII [1323]
Ioannis XXII
To Papal Bulls
To the Library
To the Classics Homepage


LA PROSA D'ARTE DELLA LATINITAS APOSTOLICA
La Latinitas Apostolica è abbondantemente ornata e ritmica, come si può dedurre dall'analisi di singoli documenti (cf EPISTOLAE HORMISDAE PAPAE: Atti del Convegno su papa Ormisda (514-523), Frosinone 1993).

EPISTOLA XV AD POSSESSOREM EPISCOPUM. In fide catholica perseverandum
E' una epistulae dogmatica.
Possessor fuit Africanus episcopus, pro fide catholica Constantinopoli exsulans a. 517

1. Hormisda Possessori episcopo

textus
figura rhetorica
Optimam vestrae caritatis audientes instantiam,hyperbaton, sive traiectio
et cognoscentes rectae [? fidei] vitae tramitem,consonantia
quem sine strepitu vindicatis, consonantia, cursus velox
Deo nostro gratias sine cessatione persolvimus: consonantia, cl. dicretico
ut et in ea dispositione persistas, ludus verborum, polysindeton
et caeteris quod sequantur tribuere possis exemplum. lud. verb., polys., cl. cr + sp
Ista sunt dona coelestia;consonantia
ista sunt divinae retributionis indicia:anadiplosi
ista sunt Dei iudicia, anadiplosi
quae te a catholico sacerdotum noluerunt separari consortio. hyperbaton, dicretico
Unde, frater carissime, praesentibus hortamur alloquiis, hyperbaton
ut in ea constantia, qua electus es, perseveres, ludus verborum, polysindeton
et augmenta probabilibus initiis subministres: consonantia, polysindeton
quia bonum opus, assonantia
praecipue quod ad doctrinam fidei pertinet, consonantia
nisi semper creverit, videtur imminui. cl. dicretico
Et si tribulatio mundana contingerit, cl. dicretico
ante oculos vestros, futura praemia ponentes, chiasmus
apostolica vos admonitione consulimus, hyperbaton
dicentes: Non sunt condignae passiones huius temporis locus biblicus
ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis.(II Cor. X)
Meliora tamen speramus, quia Deus, l. b.
qui per beatum Apostolum dixit: l. b.
Qui vos non dimisit tentari super quod potestis locus (Rom. VIII)
ipse pro sua pietate, quos suos elegit esse,
et de laqueis adversariorum, sicut semper, eripiet.
Libellum dilectionis tuae de confessione rectae fidei
per legatos nostros remeantes accepimus,
et in eo sinceritatem tuae fraternitatis agnovimus:
quia quod recte credit,
sub attestatione publica praedicare non distulit. concinnitas, clausula dicretica
Data III nonas Aprilis,
Agapito viro clarissimo consule [= a. Domini 517].

Prosa d'arte, con clausole classiche e cursus eufonici, euritmia degli accenti, alternarsi delle sillabe lunghe e brevi, figure di suoni, compositio verborum e preferenza della metafora.
Attento studioso dei documenti papali è stato F. DI CAPUA, Il ritmo prosaico delle lettere dei Papi e nei documenti della Cancelleria Romana dal IV al XIV secolo, Roma 1946, 191-204.
Citazioni bibliche si alternano a sentenze filosofiche e con la prosa d'arte si pongono in rilievo i contenuti di fede. Si usa l'euritmia degli accenti, l'alternarsi delle sillabe lunghe e brevi, le figure di suono, la metafora nelle sue diverse gradazioni, la catacresi, per aderire alla chiarezza dei sentimenti del vescovo di Roma, con l'uso di sentenze a carattere universale per mettere il destinatario della lettera in sintonia di fede.

Siamo ben lontani da quanto ERASMUS (Il Ciceroniano o dello stile migliore, Brescia 1965) concivem Christophe de Longueil, latinistam praeclarum, in Oratione ad Lutherianos, quaerentibus Bembo et Leone X, hortatur ut ecclesiasticum lexicum a saeculis adhibitum refellat restituatque classicum: non igitur e.c. 'indulgentia' sed 'manium expiatio'. Idem d.v. Bembo, ciceronianismi integri sectator, in brevibus pontificis a.1513-1519 sub Leone X, ab Erasmo increpatur: ''Ubi tandem ventum ad errorum capita recensenda, subobscurus est et vix ab illis intelligitur qui Lutheri dogmata tenent. Atqui hic res summam orationis perspicuitatem desiderabat, si uoluisset esse ciceronianus. Iam ex ipsa rerum propositione non difficile fuerit coniectare qualis futurus fuerit in refellendis dogmatibus aduersarii, suisque confirmandis. Sedulo quidem uitat uoces nostrae religionis, nunquam usurpans 'fidei' uocabulum, sed in eius locum substituens 'persuasionem', aliaque permulta quae prius attigimus, semel tamen atque iterum utitur nomine 'christiani', per imprudentiam opinor. Nam ea dictio nusquam extat in libris Marci Tullii». Etenim incolas vici Recanatensis lignum offere optimum hortatur ne «tum nos, tum etiam deam ipsam (...) lusisse» viderentur; Francogallicum regem Franciscum I «per deos atque homines excitate» contra Turcos declarat. Ne loquamur de «tonitruis Vaticani» (BACCI, Col lat. a serv. di quattro Papi, p. 23).
Quidam item Philippus increpat eos, ''qui, omni prophanorum contempta elegantia, 'ecclesiastice', ut ipsi aiunt, scribi dicunt oportere''. Eius sententia nullus ibi invenitur purus sermo, nulla numeri ratio, sed tertio quoque verbo 'filialis' oboedientia, paternus 'zelus'; quod ''si sacris e libris verba utcumque inferciant, et sensus quosdam afferant mutilos atque hiantes'', ea ob causam germanos se esse scriptores ecclesiasticos autumant, atque in hac ecclesiastici stili quasi latebra eorum delitescit inscitia (Declar. Pont. epist. script. pp. 43-44). Idem tamen addit: «Valde peccatum est ab iis, qui veterum Latinorum verba ita cupide atque intemperanter amplexi sunt, ut alia omnia fastidirent, atque illa etiam quae aut necessitas asciverat, aut religio consecraverat» (ibid. p. 41).


II - LATINITAS CURIALIS ROMANA seu LATINITAS ROMANAE CURIAE

Cum Ecclesia in occidentis solis partibus magis magisque vigesceret ac stabilitaretur, simul vero potestates civiles infirmiores redderentur resque publica dilaberetur, Urbs Roma ut Sedes Summorum Pontificum ad fastigium regiminis universalis Ecclesiae est provecta atque adeo Curia eorundum Pontificum momento perquam adaucta et in locum civilis administrationis paene substituta; cuius quidem formam et rationem ex parte in suum usum induxit. Ita factum est, ut officia Romanorum imperio moderando praeposita, ad Ecclesiam quodam modo translata, pergerent vigere, etiam ad sermonem quod attinet.
Quae lingua, officiorum imperialium senescentis aetatis Romanorum imperii propria, in Curia Romana servabatur et excolebatur, ita ut peculiaris quidam evaderet sermo, a communi christianorum Latine loquendi scribendique genere nonnihil alienus. Hic sermo, seu potius hic stilus, imitatione expressit scribendi genus, quod in epistulis et diplomatis imperatorum est invenire: ex quibus hausta sunt non solum rmulta vocabula ('technica' nunc appellant) administrationis civilis propria, sed etiam ornatum orationis, imprimis numeros, quibus efficitur ut verba diligentissime eligantur et figuris oratoriis inductis quam accuratissime collocentur. Paulatim, ut notum est, pro clausulis, in syllabarum mensura innixis, adhibitae sunt variae formae cursus, in accenctu positi, sed ratio orationis tota a priore instituto nequaquam descivit.
Hic stilus est etiam 'iuridicus', arte compositus et quaesitus, scilicet retinentissimus formularum traditarum, eoque commendatur, quod summa perspicuitagi cum elegantiis sermonis coniungitur atque adeo loculentum praebetur testir..onium praestantissimi Romanorum ingenii. Itaque ex hoc sermone ortum duxit lingua, quam iuris canonici periti et consulti usurpaverunt usurpantque.
Est etiam prae nobis ferendum sermonem 'biblicum' in monumentis pontificiis inveniri, siquidem sermo 'biblicus' Latinus linguam christianorum non modicum ditarat et unitatem quandam perfecit hominum litteris excultorum, postquam saeculo V, religio christiana est communis effecta. Qua de causa ad artificia oratoria non raro accedunt locutiones et figurae biblicae.

DE STILI LATINI CURIAE ROMANAE RATIONIBUS

Verbo stili (perperam a quibusdam stylus scribitur, verbum enim non a fonte Graeco, stylos, est deductum, sed una cum nomine sti-muli a voce primigenia sti-(lo) repetitur, cui haec est vis subiecta: acutus, acuminatus), ligneum significatur instrumentum, ferreum vel slius materiae, quod sit acuminatum; cf stili, humi infixi, in quos hostes incauti incederent. Praeterea idem valet ac teres virgultum; cf stilus asparagi, Col. 11,3. Saepissime vero ponitur pro instrumento scriptorio, ferreo vel acneo, quo in tabulis ceratis veteres scribere solebant (alio nomine graphium vocatur).
Metonymice vero exercitationem scribendi stilus significat, ac denique ipsam formam scriptionis, genus dicendi scribendique, elocutionis rationem.
Stilus, quo nomine praecepta bene loquendi scribendique comprehendunt grammatici, est quidem disciplina, non autem certis finibus circumscripta. Versatur quidem iisdem in rebus ac grammatica sed eas eleganti auctoris iudicio elegit iisque utitur ad orationem ornandam; scilicet iudicat de dictionibus et formis, sive agitur de morphologia sive de syntaxi sive de thesauro verborum (lexico), quibus elocutionis ratio efficientior reddatur atque venustior. Cum de rationibus seu elementis inquiritur, quibus eiusmodi stilus Curiae Romanae praesertim efficitur, ad aetatem nos revocemus oportet, qua lingua Latina christiana floruerit maxime et quaedam saltem Ecclesiæ Romanae Curia sit constituta. Hic quidem stilus est intra fines Latinitatis christianae sermo quidam peculiaris, a communi christianorum Latine scribendi genere nonnihil alienus.
Hic stilus, sermo scilicet excultus, imitatione scribendi genus expressit, quod in epistulis et diplematis imperatorum Romanorum est invenire, iis demptis, quae christianam dedecent religionem; ex quibus praesertim ornatus est haustus, qui potissimum in numeris (rhythmum orationis prosae appellant) aliisque figuris oratoriis solet inniti. Qui stilus est etiam 'iuridicus', arte compositus et quaesitus, nempe retinentissimus formularum traditarum, eoque commendatur, quod summa perspicuitas cum elegantia sermonis coniungitur, atgue adeo luculentum exstat testimonium praestabilis Romanorum ingenii. Ex hoc sermone iuris canonici periti et consulti multa vocabula sententiasque traxerunt.
Est demum prae nobis ferendum sermonem biblicum in documentis pontificiis inveniri, siquidem sermo biblicus Latinus linguam christianorum non modicum ditavit et unitatem quandam perfecit hominum litteris excultorum, postquam, saeculo IV, religio christiana est communis effecta.

De praecipuis figuris

Figura (Gr. schema) est quaedam conformatio orationis, a communi loquendi modo consulto artificioseque remota, i.e. stili ornamentum pendens e voluntate scriptoris. Prout afficiunt sententiam (notiones) vel verba vel constructionem syntacticam vel dictionem distinguuntur: figurae sententiarum, figurae verborum, figurae constructionis, figurae dictionis (quae sunt fere poëticae).
Prooemium: De verborum collocatione - praecepta generalia
Verba et cola (seu partes enuntiati) inter se coniunguntur et in unum corpus notionem exprimens coalescunt partim flexu seu declinatione, partim accenctu et collocatione seu ordine verborum et sententiarum - Lingua latina, cum flexu verborum longe sermonibüs praestet recentibus, quo quidem flexu ratio mutua, inter verba colaque intercedens, facile significatur, multo maiore libertate fruitur in collocandis verbis coisque. Hoc igitur lingua Latina iis sermonibus potior esse cognoscitur, nam eo quod notio quaedam non certis locis devincitur, plurimum vigoris et vehementiae tribui potest orationi, maior est sententiarum varietas, numeri ornamentum addunt sermoni, quod in linguis, hac collocationis libertate minus praeditis, non est invenire.
Verumtamen putandum non est in lingua Latina verba ad arbitrium omnino posse collocari. Sunt enim quaedam hac de re prgecepta, quae autem non ita solent servari ut plures exceptiones non patiantur. Sunt qui arbitrentur hanc verborum collocationem ab arte dialectica (seu logica) tantum proficisci. Quibus non assentimur, cum etiam rei psychologicae, quam dicunt, et historiae linguae ratio ducatur oporteat. Imprimis obtinet distinctio inter collocationem translaticiam seu usitatam et 'occasionalem'. Iam in prisco sermone Indico (qui 'sanscritus' appellatur) consuetus quidam ordo deprehenditur verborum, qui fortasse ab Indis-Europaeis autochthonibus est repetendus, et in lingua Latina (et Lituana) plerumque servatur. 1. Ad rationem translaticii ordinis verborum subictum collocatur in enuntiati initio, praedicatum in fine, ceterae partes his eo modo intercluduntur, ut, quae propius ad subiectum pertineant, id sequantur, eae autem, quae ad verbum temporale (praedicatum) spectent, ante id ponantur. Adiectivum autem attributum et genetivus attributus pro more ante subiectum, quo referuntur, collocantur, appositio post id. Pronomen interrogativum in enuntiati initio poni consuevit, item pronomen relativum et coniunctio.
Annotatio: Ut discrimen, ad collocationem quod attinet, inter linguam Latinam et sermones plorosque vulgares animadvertatur, satis est hoc enuntiatum in eos, verbum e verbo exprimendo, convertere: 'Nostri milites amplius horis quattuor fortissime pugnaverunt' (Caes. B.G. 4,37,3).
Nos praesertim verbum temporale non in extremo enuntiato sed in eius initio (post subiectum) consuevimus ponere.
2. Tamen saepe ab hoc ordine deflectitur; quod cum fit, collocatio habetur, quae ab occasione nomen accepit. Loquens enim vel scribens, cum quibuadam notionibus maiorem vim velit tribuere, eas in initio collocat; scilicet eae ultro menti observantur ut potiores, antequam eas revera enuntiet; easque deinde statim eloquitur nulla habita ratione usitatae collocationis verborum. Cf 'Condiderunt Carthaginem Tyrii, deleverunt Romani'. 'Mulier quidquid dixerat, idem ego dicebam' 'Luce sunt clariora nobis tua consilia'. 'Tamen mors ut malum non sit, efficies?'
Praeter initium enuntiati, multum mimenti eius obtinet finis, cum de vocibus agitur, quae ex more ibi poni non solent. Haec insueta collocatio fit maxime, cum in enuntiati initio iam aliud vocabulum invenitur, cui vis additur, vel pronomen coniunctio. Cf 'Alienum hominem intro mitto neminem'. 'Quod ante idmpumpus accidit nulli'. 'Neque enim temere praeter mercatores illo adit quisquam' (ut his exemplis comprobatur, haec collocatio saepe obtinet, cum vox est negans).
3. Enclitica (pronomina et particulae) plerumque post verbum, quod, in initio positum, acuitur, solent collocari, quamvis syntaxis alium locum iis attribuere videatur. Hoc modo verbum (seu coniuncta verba), cui encliticum adhaeret, vim accipit multo maiorem, ea autem, quae sequuntur (post encliticum), ad sonum quod attinet, minus ponderis habent. cf 'Ita mihi omnes deos propitios velim' (Cic. Verr. 5,37). Encliticum saepe post voculam 'non, quae principem obtinet locum, collocatur; cf 'Mon ego istud ignoro' (id. Brut.,270); 'non se hostem vereri, sed angustias itineris' (Caes. B.G. 1, 39).
Saepissime pronomen indefinitum enclitici instar in enuntiati initio inseri solet; 'si quìd dicas'. Sed non solum in initio sed etiam alias, post verbum, cui vehementia additur, enclitica solent locari.
4. Cum plura enuntiata inter se copulantur, verbum, quo ea, quae antea sunt dicta, indicantur, quoque nexus inter ea et, quae sequuntur, efficitur, sacpe in-initio ponitur. Id proprium est pronominis relativi praesertim et demonstrativi. '(Orgetorix) ad iudicium ad hominum milia dcem undique coegit...; per eos, ne causam diceret, se eripuit' (Caes. B.G. 1, 4,2).
Denique in collocandis verbis magni momenti sunt verborum ac sententiarum conforr.ationes (figurae orationis) et numeri.

De coacervatione synonymorum (quae pertinet ad pleonasmum)

Coacervatio eiusmodi e duobus, interdum e pluribus verbis constat idem significantibus; cf Plaut. Pers. 176: 'Memini et scio et calleo et commemini'; Cato Or. fragm. 1,11: 'scio ego atque cognovi atque intellexi atque arbitror'. Plaut. Trin. 1076: 'salvum et servatum' (saepius: 'sanus et salvus'; cf in formulis documentorum pontificiorum, ubi salus non catholicis impertitur: 'Illustris et Honorabilis Vir, salutem et prosperitatem').
Synonymorum coacervatio in sermone sacro iam ante litteras invectas adhibetur, siquidem eo pertinet, ut persona vel res formulis sacris vel magicis certe ac definite significentur et comprehendantur; cf priscam praecationem apud Catonem agr. 141,2: 'prohibessis (-prohibueris), defendas, averruncesque'; in tabulis defixionum, CIL, XI, 1823: 'hunc ego apud vestrum numen demando, devoveo, desacrifico... ut vos eum interemates, interficiates...' (sic).
Praeterea in sermone iuris peritorum frequentatur, quo apertius et magis dilucide res oportet proferantur; saepe vero ad dictiones idem prorsus significantes sunt verba redacta. 'iubeto cogito, velitis iubeatis, reddantur restituantur'. Est etiam animadvertendum coacervationem synonymorum saepe tantum induci ad rotundam ac profluentem reddendam orationem.
Notatu digna est coniunctio adiectivi (adverbii) cum locutione pracpositionali; cf Vitr. 5,9,7: 'siccae et sine umore'; Cyprian. ad Don. 12: 'infinita et sine terminis'.
In formulis documentorum pontificiorum etiamnum huiusmodi coacervatio synonymorum invenitur; cf formulam Litterarum Apostolicarum (quae Brevia dicuntur): 'Haec edicimus, statuimus, decernentes praesentes Litteras firmas, validas atque efficaces iugiter exetare ac permanere; suosque plenos atgue integros effectus sortiri et obtinere; illisque ad quos spectant seu spectare potuerunt, nunc et in posterum plenissime suffragari; sicque rite iudicandum esse ac definiendum; irritumque ex nunc et inane fieri, si quidquam secus super his a quovis, auctoritate qualibet, scienter sive ignoranter attentari contigerit'.
Coacervatio synonimorum e duobus, interdum e pluribus verbis, constat idem significantibus: ''Illustris et Honorabilis Vir', Salutem et prosperitatem''; ut est in PL., Pers. 176: ''Memini et scio et calleo et commemini''; PL., Trin. 1076: ''Salvum et servatum''; CAT., Or. fragm. 1,11: ''Scio ego atque cognovi atque intellexi atque arbitror''; ''Sanus et salvus''.
In sermone sacro iam ante litteras invectas adhibetur apud Catonem (agr. 141,2): ''Prohibessis (=prohibueris), defendas averruncesque''; in Tabulis defixionum (CIL, XI, 182): ''Hunc ego... numen demando, devoveo, desacrifico... ut vos eum interemates, interficiates''.
In sermone iuris peritorum frequentatur: ''iubeto cogito, velitis iubeatis, reddantur restituantur''.
Quae coacervatio tantum inducit ad rotundam ac profluentem reddendam orationem vel ab melius dilucidandum sermonem vel numerosiorem reddendum. Notatu digna est coniunctio adiectivi (adverbii) cum locutione praepositionali, ut apud Vitruvium (5,9,7): ''Siccae et sine umore'' et Cyprianum (ad Don. 12): ''Infinita et sine terminis''.
Coacervatio synonymorum adhuc viget: 'Haec edicimus, statuimus, decernimus'; 'Decernentes praesentes Litteras firmas, validas atque efficaces iugiter exstare ac permanere'; 'Effectus plenos integros sortiri atque obtinere'; 'Suosque plenos atque integros effectus sortiri et obtinere'; 'Illisque ad quos spectant seu spectare potuerunt, nunc et in posterum plenissime suffragari'; 'Sicque rite iudicandum esse ac definiendum, irritumque ex nunc et inane fieri, si quidquam secus super his a quovis, auctoritate qualibet, scienter sive ignoranter attentari contigerit'; 'Pacem et communionem"

DE STILI CURIAE ROMANAE PROGRESSIONE

Saeculo V Curia (cancellaria) Summi Pontificis iam erat firmiter constituta: in chartario (tabulario) epistulae et alia diplomata servabantur, quorum numerus in dies augescebat. Cuius rei testis est S. Hieronymus ad Rufinum acriter scribens: 'modo enim dicis (epistulam Anastasii) a me esse compositam, nunc ab eo ad te debuisse transmitti cui missa est... Si a me fictam epistulam suspicaris, cur eam in Romanae ecclesiae chartario non requiris' (PL 23, 471). Erant ibi notarii, de quibus iam aetate Leonis Scribae Romanae Curiae diuturna exercitatione orationem illam ornatam et numerosam discebant (cf Cic. De or. 3,194)' satis igitur in hoc (oratione numerosa) nos componet multa scribendi exercitatio, ut ex tempore etiam similia fundamus'). In Romana igitur Curia saeculo V et VI documenta pontificia legibus rhetoricis parent, cum eadem aetate scripta alia sint saepe perquam rudia, incondita, barbarismis infecta. Epistulae ac diplomata, quemadmodum in officiis Romanorum imperatorum fieri consueverat, a pluribus componebantur, retractabantur, emendabantur (cf Hist. Aug., Alex. Sev., 31: Postmeridianas horas (Alexander Severus) subscriptioni et lectioni epistularum semper dedit, ita ut ab epistulis, a libellis, a memoria semper adsisterent... relegentibus cuncta librariis et iis qui scrinium gerebant, ita ut Alexander sua manu adderet, si quid esse addendum, sed ex eius sententia qui disertior haberetur').
In epistulis et decretalibus (quae sunt responsiones ad quaestiones de re iuridica) Siricii Papae (384-399) satis elegans et numerosa quacdam forma deprehenditur. Sed iam tempore Liberii (366) et Damasi (366-384), cuius scriba erat Hieronymus, egregius et peculiaris stilus Curiae cernitur. Qui a Leone I (440-461) ad fastigium est perductus. Huius quidem Pontificis circiter CL epistulae exatant, quae praeclarissimo illo genere scribendi nitent et quarum stilum viri litterati per mediam aetatem conati sunt imitari.
Itaque stilus Curiae Romanae factus est sermo quidam peculiaris, pertinens scilicet ad tertium genus litterariorum, ad eloquentiam (reliqua genera sunt: poesis, prosa communis). Est etiam prae nobis ferendum epistulas, decretales multaque alia documenta pontificia in coetibus fidelium, in synodis et conciliis provincialibus lectas esse ac quidem cum arte declamandi, cui rei numeri ceteraeque figurae oratoriae egregie inserviebant.
Cum Romanorum imperium esset eversum, litterae iacere cooperunt. Novis enim inductis condicionibus socialibus et soloecismis e sermone Celtico et Germanico receptis, sermo ille elegans et ornatus paulatim evanuit. Scilicet Ecclesia barbaros ad fidem quidem convertit christianam, sed eius lingua simul est infuscata atque corrupta. Lingua latina numerosa, licet non modico immutata, servata est solum in monasteriis Italiae mediae et meridianae, praesertim in coenobio Casinensi.
Hiberni, qui saeculo VIII et IX linguam Latinam non modicum excoluerunt, hanc orationem numerosam et ad declamandum aptam non sunt prosecuti, siquidem ad exempla praestantium auctorum, quos classicos dicimus, revocabantur. Parvam igitur vim habebant ad 'cancellariam' Romanam, nullam omnino ad scholas monasticas Italiae mediae et meridianae.
Saeculo IX Ioannes diacorus Neapolitanus et Ioannes diaconus Romanus huius sermonis profluentis, utpote numerose cadentis, exstiterunt magistri.
Est tamen fatendum aetate illa stilum Curiae Romanae minus esse perfectum. Saeculo vero XI/XII, opera praesertim monachorum Montis Casini, splendor sermonis pristinus in Curia Romana est restitutus, eo potissimum quod cursus Leoninus, id est Leonis PP. I proprius, coeptus est usurpari. cf Pandolfi vita Gelasii II (111&-1119): 'Tunc papa litteratissimus et facundus (Urbanus II, et ipse olim monachus O.S.B.) fratrem Ioannem (qui postea fuit Gelasius II), virum utique sapientem ac providum sentiens, ordinavit, admovit, suumque cancellarium ex intima deliberatione constituit ut per eloquentiam sibi a Domino traditam antiqui leporis et elegantiae stilum, in sede apostolica iam pacne perditum$ Sancto dictante Spiritu Ioannes Dei gratia reformaret, ac Leoninum cursum lucida velocitate reduceret' (Lib. Pontif. II, 311). . Qui usque ad humanistarum, qui dicuntur, tempora viguit.
Quod igithr ad numerosae huius linguae usum in Romana attinet Curia, tria temporis spatia possunt secerni:
I. a Liberio PP. (352-366) usque ad S. Gregorium Magnum (590-604); est 'aurea aetas', qua clausulae mensura syllabarum et accentu innixae eleganter adhibentur.
II. a S. Gregorio Magno usque ad Urbanum II (1088-1099); caliginosis illis saeculis, venustus ille stilus non paulum delapsus est;
III. ab Urbano II usque ad aetatem humanistarum. Cursus in accentu est positus.
Per totam mediam aetatem, qua lingua Latina communis, licet barbarismis infecta, ut sermo quidam vivus adhibebatur, duo vigebant sermones Latini peculiares (qui scilicet a certo ac definito quodam hominum ordine vel coetu usurpantur; cf lingua militum, iuris peritorum, ritum sacrorum): stilus Romanae Curiae, cuius praecipua indoles est cursus, et Latinitas scholastica, quae lingua 'technica', ut aiunt, merito potest appellari. Dantes Aligherius, ut exemplum afferatur, scripsit Epistulas stilo Curiae Romanae, opus vero De monarchia lingua scholastica; S. Thomas Aquinas officium festi Corporis Domini (orationes et lectiones) secundum stilum Curiae Romanae composuit, opera vero philosophica ac theologica, ut notum est, Latinitate scholastica; S. Bonaventura vitam S. Francisci Ass. scripsit secundum praecepta stili Curiae Romanae, in ceteris libris exarandis usus est lingua scholastica.
Magistri, qui media aetate fuerunt, discipulos, qui sermonem Latinum tum usitatum sciebant, hunc stilum Curiae Romanae ut optimam formam linguae Latinae docebant in scholis episcopalibus, monasticis, studiorumque universitatibus.
Libri, quibus ille stilus tradebatur, appellabantur: ars dictandi (i. e. componendi) vel summa dictaminis secundum Curiam Romanam vel iuxta stilum Curiae Romenae. Praeclarus quidam magister. Laurentius Italus, qui Lutetiae Parisiorum docebat, opus suum ita inscripsit: 'Summa dictaminis breviter et artificiose compositum per magistrum Laurentium iuxta stilum Curiae Romanae et consuetudinem modernorum'...
Reflorescentibus antiquis litteris et artibus, nova prorsus incipit aetas. quae a 'renatis' litteris vel ab humanitate appellatur. Litterati, qui humanistae dicuntur, respuebant non solum sermonem illum Latinum communem, saepe inconditum at vivum et vivacem, sed etiam elegantiorem stilum Curiae Romanae numeris prosae orationis astrictum. Petrarca imprimis, deinde alii, ut Linus Colucius Salutati, Florentinus, sunt regisi, qui maxime in numerosam illam orationem invehitur; cf Epist. ad Episcopum Florentinum: 'Vidi gavisusque sum elegantissimam illam orationem vestram quam mihi dignati fuistis vestra benignitate transmittere ... Et auum omnia placent, super omnia mihi gratiam est, quod more fratrum (i.e. religiosorum sodalium) ille sermo rhythmica lubricatione non ludit, noñ est ibi syllabarum aequalitas, quae sine dinumeratione fieri non solet, non sunt ibi clausulae, quae similiter desinant aut cadant... Benedictus Deus quod sermonem unum vidimus hoc fermento non contaminatum et qui legi possit sine concentu et effeminata consonantiae cantilena' (Ep. 8G, Florentiae 1741, p. 183 sq.). Leonardus Bruni Aretinus ipsum Dantem redarguit propter sermonem Latinum, quo in epistulis est usus: '... Nos vero non pudebit eum poetam appellare et Virgilio etiam anteponere, qui latine loqui non potest? Legi nuper quasdam eius litteras, quas ille videbatur peracute scripsisse - erant enim propria manu atque eius sigillo obsignata - at, mehercule, nemo est tam rudis, quem tam inepte scripsisse non puderet' (Dial. de tribus vatibus, Florentiae; ed. Wotke, Wien 1889, p. 30'sq.). Laurentius Valla novam renatarum litterarum aetatem laudibus affert: 'Verum enimvero quo magis superiora tempora infelicia fuere, quibus homo nemo inventus est eruditus, eo plus his nostris gratulandum est, in quibus, si paulo amplius adnitamur, confido propediem linguam romanam vere plus quam urbem, et cum ea disciplinas omnes iri restitutum' (In sex libros elegantiarum praefatio).
Ex hac oppugnatione et sermonis prorsus classici restitutione duo sunt consecuta:
1. Lingua Latina, quae media aetate fuerat quiddam vivum, et propterea ut omnia, quae vivunt, immutationibus obnoxia, ab humanistis, qui se novam ei vim indere putabant, est revera ad perniciem adducta. Desiit tum historia linguae Latinae ut talis, coepit historia studiorum Latinitatis.
2. Subsecutus est amplior usus sermonum vulgarium, quod ad litteras attinet. Cum enim sermone illo Latino communi vel etiam scholastico et Curiae Romanae proprio omnia dici potuissent, quae ad vitam hominum pertinerent, id elegantissimo illo nimisque exquisitio sermone humanistarum, qui in imitatione praeclarorum antiquitatis auctorum maxime consistebat, iam fieri non potuit nisi a perpaucis.
Latinitas ergo humanistarum potissimum imitatione veterum continetur; sed qui erant imitandi auctores? De hac re gravissima est orta controversia, quae amplius centum annos litteratorum animos vexavit (cf Floridus Sabinus, Adversus Stephani Doleti Aurelii calumniam liber, Romae 1541,7: 'quae (imitatio) cum vehementer multorum animis non solum in Italia sed et in aliis regionibus, in quibus bonae litterae vigent, insederit, ita litteratorum ingenia torquet, ut nulla umquam de re acrius magisque capitali inter eos odio meo iudicio certatum sit'). Alii unum Ciceronem imitandum esse defendebant, quapropter Ciceroniani appellabantur (quae vox iam apud Hieronymum, Epist. 22, occurrit), alii, anticiceroniani nuncupati, plures auctores imitandos esse affirmabant, non unum tantum Ciceronem (Lipsius Senecam Ciceroni anteponebat); immo nonnulli vel Apuleium proponebant ad imitandum. Contentio evanuit saeculo XVII.
Latinitas humanistarum etiam in Curiam Romanam penetravit. Plures magni nominis humanistae scribae munere ibi fungebantur, nonnulli Summi Pontifices, ut Nicolaus V, Pius II, I.eo X (recentiore aetate accensendus est Leo XIII) ipsi fuerunt humanistae; Urbanus VIII hymnos Breviarii Romani, qui non essent 'apte concinneque dispositi' ad carminis classici leges revocavit sperans eiusmodi opus 'gratum omnibus Deoque et Sanctae Ecclesiae honorificum fore' (Bulla Divinam Psalmodiam a. 1631). Ad optimum stilum Latinum assequendum in seminariis et scholis religiosorum (cf Ratio studiorum Societatis Iesu, saec. XVI), veteres auctores, praesertim ethnici, discipulis erant legendi.
Cursus igitur plane neglegitur et contenditur, ut in documentis pontificiis nitor splendeat sermonis mundi et elegantis, praestantium auctorum exemplis conformati. Traditio stili Curiae Romanae ab humanistis est abrupta.

DE IPSIS DOCUMENTIS

I. De divisione documentorum pontificiorum (usque ad recentiorem aetatem)

Non potest divisio fieri, quae omnibus aetatibus congruat. Antiquis temporibus (documenta primigenia non sunt saeculo VIII anteriora) nulla est indoles 'diplomaria'. Ars 'diplomaria', vulgo diplomatica, docet fidem usumque documentorum. Litterae formulis religiosis et humilibus utuntur, quae decent sacerdotem qui non sit dominus (seu princeps) simul.
Cum vero Summis Pontificibus potestas temporalis esset attributa, res 'diplomaria' in eorum documentis apparuit et progressione fuit adaucta, novis inductis formulis, quae crescenti in dies momento Apostolicae Sedis essent consentaneae. Itaque ab exeunte saeculo VIII usque ad saeculum XV res 'diplomaria' eiusmodi immensum processit, documenta saepe mutabantur, multiplicabantur, ita ut difficile sit ea ad doctrinae rationem dispertiri.
Secundum usitatum vero morem (Maurinorum) in universum distingui possunt haec tria genera documentorum: Bullae, Brevia (seu Litterae Apostolicae), Litterae motu proprio datae.

A) De Bullis.

Secundum Linguam Latinam bulla est humor globosus in aqua vel alio liquore excrescens, cum bullit aut spumat, et repente evanescens; cf Ovid., Met. 10,751: 'Sic fata cruorem/Nectare odorato spargit, qui tactus ab illo/ Intumuit sic ut pluvio perlucido caelo/Surgere bulla solet'. Ab similitudine bullae dicuntur clavorum capita, umbellae formam referentia (vulgo 'borchie'), quibus divitum fores ornari solebant, item quibus baltei et cinguli decorantur. Praesertim vero bulla appellabatur insigne quoddam, quod a pueris Romanis a collo ante pectus suspensum deferebatur, quodque signum erat ingenuita--tis et fortunae. Tempore vero sumendae togae bullam una cum praetexta deponebant et Laribus donabant. Qua in bulla puerili figura humani cordis solebat effingi. Erat bulla quoque gestamen triumphantium, quod in triumpho prae se ferebant, inclusis intra illud remediis, quae adversus invidiam valentissima crederent.
Denique media aetate bulla nuncupabatur plumbeum sigillum e pontificiis diplomatis maioris ponderis dependens quod nomen a saeculo XIII in ipsum diploma transiit. Saeculo VII diplomata pontificia eiusmodi plumbeo sigillo, i.e. bulla, sunt coopta muniri.
Documenta pontificia antiquitus vario appellantur; in Libro diurno (saec. VII/VIII) haec nomina occurrunt: constitutum, decretum, privilegium apostolicum, praeceptum, praeceptio, pagina, epistula. Paulatim vero Bullae in duas partes dividuntur:
1. Privilegia et 2. Litteras, seu, ut monachis Benedictinis placuit, Bullas maiores et Bullas minores; quae distinctio non maiore aut minore rei momento continetur, sed maiore aut minore sollemnitate rei 'diplomariae'. Privilegia fuerunt acta sollemnissima Summorum Pontificum, quibus ex more concedebatur aliquid, promittebatur protectio, confirmabantur immunitates et possessiones ecclesiasticae. Non autem semper eadem erat forma eorum. Plerumque a verbis "in perpetuum" incipiunt. A tempore praesertim'Innocentii II (1130-1143) etiam cardinales subscribunt. Saeculo XIII dilabuntur.
Maxime saeculis XI et XII quaedam privilegia minore cum sollemnitate expediebantur, quapropter privilegia minora appellantur (vel "indulgentiae") quibus per "quandam favorabilem gratiam alicui personae specialiter indulgetur", ut ait Guido Fava; non agitur ergo de indulgentiis, quas nunc intelligimus).
Cum Privilegia essent delapsa, omnia eiusmodi documenta sollemnia Pontificum nomine Litterarum comprehenduntur. Initio ponitur nomen papae additis verbis "servus servorum Dei" et salutatione 'salutem et apostolicam benedictionem'. In fine dies et mensis more Romanorum significantur (et indictio; ab Eugenio IV et annus incarnationis exprimitur).
Hae Litterae distinguuntur:
a) Litterae cum filo serico et Litterae cum filo canapis (a tempore Lucii II, 1144). Bonifacio VIII Summo Pontifice, haec in quadam praeceptione "cancellariae" pontificiae leguntur: 'Est notandum quod litterae domini papae aliae bullantur cum serico aliae cum filo canapis'. Priores continent constitutionem, concessionem, praeceptum etc., alterae commissionem, notificationem, sunt documenta exsecutoria.
b) Litterae communes et Litterae legendae. Priores in iure communi nitebantur vel componebantur secundum formam a papa in antecessum probatam, ita ut non oporteret ea eidem proponi ad legendum et approbandum, sed "cancellaria" posset statim expedire. Alterae, cum pertinerent ad rem magni momenti vel extraordinariam, prius a papa legi debebant vel, aius mandato, ab ipso cancellario.
c) Litterae curiales.
In parte posteriore quarundam Litterarum a tempore Clementis IV (1265) haec verba inscribebantur: 'de Curia'. Quae Litterae videntur spectavisse ad ne va. Scribebantur igitur ex officio, non ex petione alicuius hominis privati.
d) Litterae secretae et Litterae clausae.
Utracque secreto (non ut Litterae "patentes") mittebantur, utpote quae plerumque negotia ipsius papae vel pontificiae dicionis respicerent. Non est magna distinctio inter utrasque (poterant esse litterae secretae non clausae, cum per fidum cursorem mittebantur).

1. Litterae Encyclicae

Hae in documentis pontificiis principem obtinent locum; sunt enim litterae, quas Summus Pontifex pro magisterio suo ordinario et universali plerumque ad omnes episcopos (et fideles) mittit ad vitam spiritualem tuendam provehendamque.
Iam antiquitus pontifices et primates ad fideles litteras formales seu "circulares", quas appellamus, dabant, ut eos in fide confirmarent (appellabantur: clericae, catholicae (universales), "quod scilicet ad universos Christi fideles dirigebantur" (Euseb. Hist.eccl. V,17). Collectanea eiusmodi litterarum ab episcopis editarum dicebantur 'encyclia'. In Ecclesia Graeca etiamnum encyclicae vocantur epistulae, quas Patriarcha ad totum Patriarchatum mittit, cum de rebus tractat ad propriam ecclesiam vel ritum pertinentibus (sunt fere litterae pastorales Latinorum). Primas quoque Ecclesiae Anglicae "litteras encyclicas" ad collegas dare cognoscitur.
Serius nomine litterarum encyclicarum documenta summi ponderis, a Romano Pontifice edita, signantur. Primum Benedictus XIV hoc nomen documento Summi Pontificis reservavit (ctrO Encycl. Litt. 'Ubi primum' (Dec. 1740).
Saeculo XVIII et prioribus annis saeculi XIX rarissimae sunt litterae encyclicae, postea numero creverunt.
Divisio:
litterae encyclicae dogmaticae, i.e. quae de doctrina catholica agunt (non quidem infallibilitate gaudent, sunt vero peculiari praeditae auctoritate);
litterae encyclicae exhortatoriae, veluti quibus Summus Pontifox ob singularia temporum ac rerum adiuncta publicas preces indicit; litterae encyclicae commemoriales, quibus plerumque insignis quidam Sanctus vel res praeclare gesta commemoratur.
Litterae encyclicae ex more lingua Latina eaque eleganti (Latinitate humanistarum) scribuntur (rarius lingua vulgari propter peculiaria adiuncta; cf Litt. encycl. Gregorii XVI "Chiamati dalla divina provvidenza" (1831); Leonis XIII "Vi è ben noto (1887); 'Au milieu" (1892); Pii XI "Mit brennender Sorge" (1937); "No es muy concordia" (1937)). Ut supra est significatum, litterae encyclicae plerumque ad episcopos et per eos ad cunctos fideles mittuntur, hac inscriptione: 'Ad venerabiles Fratres Patriarchas, Primates, Archiepiscopos, Episcopos, aliosque locorum Ordinarios pacem et communionem cum Apostolica Sede habentes'. Recentiore aetate argumentum addi consuevit, veluti: "de nonnullis falsi£ opinionibus, quae catholicae doctrinae fundamenta subruere minantur" (Litt. Enc. 'Humani generis'). Item e primis verbis, a quibus litterae encyclicae incipiunt, quibusque sacpe ipsum argumentum adumbratur, eae solent appellari.
A Ioanne PP. XXIII in inscriptione expressis verbis dictum est encyclicas litteras etiam ad clerum atque fideles catholicos dirigi; cf litt. enc. 'Mater et Magistra': 'Ad Venerabiles Fratres... itemque ad universum clerum et christifideles catholici orbis: de recentioribus rerum socialium processibus ad christiana praecepta componendis'. Novissime vero Paulus PP. VI litteras quasdam encyclicas ad universos "bonae voluntatis homines", etiam non catholicos et non christianos, extendit; cf litt. encycl. 'Populorum Progressio': 'Ad Episcopos, ad sacerdotes, ad religiosos, ad christifideles totius catholici orbis, itemque ad universos bonae voluntatis homines: de populorum progressione provehenda" (idem dicendum de encycl. litt. 'Humanae vitae").
Epistula Encyclica:
Perraro eiusmodi Epistula editur, cum scilicet partem Ecclesiae satis notabilem respicit; cf Pii XII Epistula Encyclica 'Ad Venerabiles Fratres Patriarchas, Archiepiscopos, Episcopos aliosque locorum Ordinarios Orientalium Ecclesiarum, pacem et communionem cum Apostolica Sede habentes' (1953); vel cum argumentum hanc formam suadet; cf Pauli VI Epist. Enc. de precibus per mensem Octobrem (1966).
Epistula Apostolica et Adhortatio Apostolica:
Cum epistula pontificia ad cuiuedam nationis tantum Episcopos (et clerum et ad fideles) mittitur, saepe forma Epistulae Apostolicae adhibetur; cf Pauli VI Epistula Apostolica 'Antiquae nobilitatis' - 'Ad Praesules, Clerum et Christifideles Cecoslovachiae, undecimo exeunte saeculo ab excessu e terrestri vita S. Cyrilli, eius gentis Apostoli' (1969).
Adhortatio Apostolica plerumque indolem habet universalem, sed eius argumentum quadam modo minus esse censctur argumento litterarum encyclicarum; cf Pauli VI Adh. Ap. 'Ad universos Episcopos pacem et communionem cum Apostolica Sede habentes: quae proxime habebitur Supplicatio ad christianorum unitatem impentrandam peculiari modo commendatur' (1964); eiuadem Pontificis Maximi Adh. Ap. 'saeculo XIX expleto postquam Sancti Apostoli Petrus et Paulus martyrium Romae fecerunt 1967).
Litterae Decretales:
Hoc nomen, quo non amplius responsa de re iuridica significantur, ab anno 1920 inditur Litteris sollemnibus, quae ad canonizationem alicuius Beati vel Beatae referuntur: describitur vita virtutumque exercitatio eius et de actu ipso canonizationis scripta fit fiedes. Compununtur in Cancellaria Apostolica iisque ipse Pontifox Maximus subscribit.
Constitutiones Apostolicae:
Duplicis sunt generis: 1. Ipse Summus Pontifex per eiusmodi litteras rem constituit, declarat, edicit; cf Pii XII 'Per annum Sacrum' (universale iubilaeum anno 1950 celebratum ad universum catholicum orbem extenditur, 1950); Pauli Vl 'Paenitemini' (de paenitentiae disciplina, 1966)¡ eiusdem 'Regimini Ecclesiae universae' (de reformatione Curiae Romanae, 1967). Eiusmodi litteris Summus Pontifex subscribit.
2. Sunt revera Bullae seu Litterae Apostolicae 'sub plumbo' datae olim a Cancellaria Apostolica, nunc a Secretaria Papali, in quibus agitur de certis negotiis ecclesiasticis, veluti de erectione alicuius dioecesis, vicariatus apostolici, praefecturae apostolicae, praelaturae nullius, de eiusmodi territoriorum finium mutatione, de evectione alicuius dioecesis ad gradum archidioecesis, de erectione collegii seu capituli canonicorum, de erectione novae provinciae ecclesiasticae, abbatiae nullius, vicariatus castrensis, sacrae hierarchiae etc. His addendae sunt aliae "Bullae" seu Litterae Apostolicae 'sub plumbo' datae, ut creatio episcopi, assignatio tituli (ecclesiae) quae fit cuidam Cardinali. Etiam hae litterae a Cancellaria Apostolica olim expediebantur, iisque, perinde ac Constitutionibus numero 2) indicatis, Cardinalis nunc ab eadem Secretaria Papali (subscribit Cardinalis a publicis Ecclesiae negotiis). Litterae Apostolicae seu 'Brevia Apostolica':
Litterae Apostolicae 'sub anulo Piscatoris' datae seu 'Brevia' per Constitutionem Apostolicam "Regiminis Ecclesiae universae" divisa sunt in 'Brevia' maioris et minoris mementi. Priora, quae "sub anulo Piscatorist' pergunt expediri, Cancellariae Apostolicae sunt attributa, haec Secretariae papali seu Secretariae Status, nunc vero utraeque, sub anulo Piscatoris, eduntur a Secretaria Papali, quibus Cardinalis a publicis Ecclesiae negotiis solet subscribere. In illis agitur de eiusmodi rebus: de beatificatione alicuius servi vel servae Dei, de renuntiando Patrono caelesti, de tribuendo titulo Basilicae Minoris, de approbatione Constitutionum alicuius instituti ecclesiastici vel religiosi, de rosa aurea, de unione pia vel confraternitate, de tribuendo titulo "Pontificii" Seminarii vel alius hoc genus instituti, de erectione Nuntiaturae vel Delegationis Apostolicae etc. 'Brevia" minoris momenti pertinent ad nominationes (Nuntii vel Delegati Apostolici, Praefecti, Secretarii Congregationis Romanae Curiae, Abbatis titularis, Episcopi Solio Pontificio hdstantis, Uditoris Tribunalis Romanae Rotae, Academici Pontificii etc) vel ad honores Pontificios altioris gradus (Ordo Supremus seu Militia D.N. Iesu Christi, Militia Aurata seu ab aureo calcari (Speron d'oro), torques aureus Ordinis Piani, et Eques a Magna Cruce ordinum Piani, S. Gregorii Magni, S. Silvestri Papae). Litterae Decretales, Constitutiones Apostolicae et 'Brevia' lingua tantum Latina eaque exculta solent exarari. Litterae Apostolicae 'sub plumbo' datae et 'Brevia' insuper in membrana conscribuntur.
Concessio beneficiorum ecclesiasticorum, quod attinet ad Urbem Romam, per "Breve" Apostolicum fieri consuevit (ad normam Const. 'Regiminis Ecclesiae universae'.
Litterae Apostolicae motu proprio datae:
Harum Litterarum usus recentiore aetate increbuit. Per eas normae eduntur, novum aliquod institutum conditur, res aptius ordinantur etc. Exempla: Pontificalis Domus ordinatio quadamtenus mutatur (1968) - De usu insignium pontificalium recognoscendo (1968) - De attributione beneficiorum ecclesiasticorum in Urbe (196&) - Normae universales de anno liturgico et novum Calendarium Romanum generale approbantur (1969) - Processus de Causis beatificationis et canonisationis aptius ordinantur (1969) - Novae normae de pastorali migratorum cura statuuntur (1969).
Brevia ad Principes sunt plerumque litterae testes crediti Nuntiis muneris.
Epistulae Latinae
Ob peculiarem eventum, maxime oblata occasione anniversariae memoriae ordinationis sacerdotalis vel consecrationis episcopalis (praesertim memoria anniversaria 50a sacerdotii et 25a episcopatus) Summus Pontifex ad sacrorum Antistites solet epistulam Latinam dare. Aliae etiam ob causas ab ipso Summo Pontifice diiudicandas, eiusmodi epistulae Latina solent expediri. Quibus semper Summus Pontifex subscribit earumque sermo Latinus est excultus et expolitus.
Alia documenta Latina:
Chirographus (brevis scriptio circa peculiarem rem), nuntius gratulatorius (est textus brevissimus), nuntius telegraphicus. Accedunt: allocutiones et homiliae, quas Summus Pontifex interdum lingua Latina habet. Subsequuntur deinique documenta Dicasteriorum Romanae Curiae, veluti: Decreta, Instructiones, rescripta, acta tribunalium et commissionum, responsiones ad propositas quaestiones. In his sermo Latinus solet esse simplicior, minus elegans, iuridicus, et verba comprehendit media aetate vel nostra conficta.


Pluries per saecula reformata est Curia, quae nunc Const. Pastor Bonus (AAS 80(1988)841-930 Ioannis Pauli II regitur. In variis constitutionibus cuiusvis saeculi documentorum genera indicantur:
Decreta,
Diplomata
Epistulae SPECIMEN EPISTULAE CATHOLICAE
EPISTULA ad totius Catholicae Ecclesiae Episcopos
De quibusdam rationibus christianae meditationis quae etiam appellatur oratio mentalis
I. INTRODUCTIO
1. Meditandi necessitatem ac momentum permulti Christifideles animadvertunt, itemque animum colligendi opportunitatem, silentiumque tenendi utilitatem; quae omnia comitantur, etiam nostra aetate, flagrans discendi studium ad verius ac perfectius orandum, quamvis cultura, ut dicitur, hodierna enixe huiusmodi agendi rationibus adversetur.
Curiositas enim erga quasdam meditationis formas, quae cum orientalibus religionibus conectuntur, necnon erga earundem peculiares orandi rationes, etiam in Christianos ita invasit, ut tamquam non leve indicium exhiberi possit huius necessitatis secum animum colligendi atque altius divinum mysterium attingendi. Rebus sic stantibus, tamen, complures coetus animadvertunt etiam urgentem necessitatem in promptu habendi certas iudicandi regulas, doctrinales et pastorales, quibus sibi liceat orationis institutioni incumbere, sub multiplicibus eius formis, manentes in veritatis luce, in Christo Iesu revelata, per germanam Ecclesiae traditionem. Haec Epistula sibi proponit huiusmodi necessitati providere, ut in Ecclesiis particularibus formarum orandi pluralitas, novarum quoque, personalem ac communem eius definitam naturam nullo modo obscuret. Imprimis ergo Episcopi monentur ut pastorali cum cura Ecclesias suas de praeceptis quae sequuntur doceant, ut universus Dei Populus revocetur cum presbyteris, viris ac mulieribus religiosis et Christifidelibus laicis ad orationem Patri solvendam novo quodam vigore per Spiritum Iesu Christi Domini nostri.
2. Frequentior usque cum ceteris religionibus consuetudo, variis utentibus orationis stilis et methodis, proximis decenniis plurimos Christifideles induxit ad seipsos interrogandos quamne utilitatem Christianis possent afferre meditationis formae non Christianae. Quaestio praesertim attinet ad methodos quae dicuntur orientales [Quae sunt rationes ac viae quae ex Hinduismo et Buddhismo oriuntur, uti sunt Zen (vox significans meditationem), vel meditatio transcendentalis, quae vocatur, vel Yoga (vox significans iugum, quo conscienter anima personalis viam ingreditur ad se uniendam cum anima mundi). Agitur igitur [lusus verborum] de meditationis methodis, vigentibus apud non Christianos in Extremo Oreinte, quae non raro nostra aetate usurpantur quoque a nonnullis Christianis ad meditandum. Normae sice doctrinales sive methodologicae, quae hic proponuntur, vim habent non solum relate ad hanc quaestionem sed etiam, magis in genere, ad varias orationis formas, quae temporibus nostris usurpantur ab Ecclesialibus coetibus, praesertimab Consociationibus, Motibus et Gregibus]. Sunt qui huiusmodi methodos adhibeant propter rationes terapeuticas, ut dicunt, scilicet ad sanandam eam facilem animi mobilitatem, qua anguntur quotquot subiciuntur humanae consortionis anxiis technicae artis profectibus, quaeque etiam nonnullos Christianos impellit ad quaerendam, per illas, viam suae interioris tranquillitatis ac psychici aequilibrii. Sed ratio psychologica minime pertractabitur in hac Epistula, cuius finis econtra est in lucem ponere theologica ac spiritualia quaestionis consectaria. Non desunt Christiani qui credant, vestigia insequentes motus apertionis et permutationis cum religionibus atque culturis dissimilibus, huiusmodi methodos suae magnopere profuturas orationi; iidemque quaeritent, nonne possit hereditas nostra, per novam institutionem ad orationem, additis etiam alienis, quae fuerunt antehac elementis, ditari, cum neglectae ac paene oblivioni sint traditae nostris temporibus nonnullae receptae meditationis methodi, Christianae religionis propriae.
3. Ad hanc solvendam quaestionem imprimis perpendendum est, etiamsi in universum, quae sit Christianae orationis intima natura, deinde utrum et quomodo ditari possit meditationis methodis, quae ortae sint in dissimilibus religionum ac culturarum adiunctis. Idcirco est praeponenda maximi momenti sententia. Christiana oratio, cum semper Christianae fidei structurae innitatur, in qua ipsa de Deo atque de creatura veritas elucet, formam habet, ut proprie loquamur, personalis colloquii, intimi scilicet ac altissimi, inter hominem et Deum. Ea igitur, cum et exprimat creaturarum redemptarum communionem cum intima Trinitatis Personarum vita, cumque fundamentum suum habeat in sacramentis Baptismi et Eucharistiae, quae est fons et culmen totius Ecclesiae vitae, exigit conversionis habitum, scilicet quendam exodum ex mea persona *(*ex intimo meo, ex *ego humano) versus Deum *(*versus intimum divinum, *versus Tu divinum). Christiana oratio ergo est semper insimul vere personalis atque communitaria, et fugit technicas rationes, quae impersonales sint vel propriam personam *(* proprium Ego) nimium excolant, quaeque automatismos generent, quibus vir orans vincitur spiritualismo quodam, in semetipso clauso *(*intimistico) et inhabili ad liberam ad Deum transcendentem apertionem apparandam. In Catholica autem Ecclesia meditationis legitima novarum rationum ac viarum inquisitio semper prae oculis habere debet germanam et Christianam orationem duabus esse componendam libertatibus, infinita scilicet Dei cum hominis finita libertate.
II. CHRISTIANA ORATIO AD LUMEN REVELATIONIS
III. NON RECTI ORANDI MODI
IV. CHRISTIANUM ITER CONIUNCTIONIS CUM DEO
V. QUAESTIONES METHODOLOGICAE...
VI. METHODI PSYCHOPHYSICAE-CORPORIS

VII. ''EGO SUM VIA''

31. Caritas Dei, quod obiectum est unicum Christianae contemplationis, manet talis realitas, qua ''potiri'' nulla methodus vel techica possit ratio; quin immo intenti oculi coniciendi sunt in Iesum Christum, in quo divina caritas propter nos pervenit usque ad crucem, adeo ut Ipse vel assumpserit condicionem derelicti a Patre (cf Mc 15,34). Deo est ergo remittendus modus, quo Ipse partecipes non effici statuit amoris sui. Attamen numquam, nullo modo, conandum est nos aequare obiecto contemplationis, amori scilicet Dei, ne tunc quidem cum, misericordia Dei Patris, per Spiritum Sanctum, qui missus est in corda nostra, nobis tradatur in Christo gratuito sensibilem repercussum huius divini amoris et sentiamus nos esse quasi attractos veritate ac pulchritudine Domini.
Quo magis datur cuidam creaturae, ut ad Dominum propinquet, eo magis crescit in ea reverentia ante Deum ter Sanctum. Intelligibile tum futurum verbum S.Augustini: ''Tu licet dicas amicum, ego confiteor servum'', et potissimum illud familiarius verbum quod prompsit ex ore mulieris quam gratificatus est ipse Deus summa sua ac intima familiaritate: ''Respexit humilitatem ancillae suae'' (Lc 1,48).
Instructiones,
Rescripta,
Acta tribunalium et commissionum,
Responsiones ad propositas quaestiones.
Sermo profluens et numerose cadens a s.VIII in Curia Romana est restitutus, eo potissimum quod cursus Leoninus, id est Leonis PP. I proprius, coeptus est usurpari. Sententiae et orationes biblicis ditantur figuris et elocutionibus. Pandolfus in vita Gelasii II (1118-1119): ''Tunc papa - inquit - litteratissimus et facundus [=Urbanus II, monachus O.S.B.] fratrem Ioannem [=Gelasius II], virum utique sapientem ac providum sentiens, ordinavit, admovit, suumque cancellarium ex intima deliberatione constituit ut per eloquentiam sibi a Domino traditam antiqui leporis et elegantiae stilum, in sede apostolica iam paene perditum, Sancto dictante Spiritu Ioannes Dei gratia reformaret, ac Leoninum cursum lucida velocitate reduceret'' (Lib.Pont. II, 311). Forma documenti:

  • Introductio constabat exordio seu arenga seu prooemio seu prologo et notificatione seu promulgatione, quae per adverbia itaque, etenim, ideoque, igitur, eapropter, quapropter inducebatur, vel aliis formulis: Notum sit omnibus, Noverint universi, Pateat omnibus, Constat.
  • Corpus documenti continebat partem expositivam seu narrationem facti et dispositivam seu dispositionem.
  • Clausula duplex esse potest: sanctio vel corroboratio.
  • ''salutem et apostolicam benedictionem'' initio s.VI, s.XI communis evasit. In privilegiis verba ponuntur: ''ad perpetuam (aeternam) rei memoriam''.
  • Subscriptio efficitur formula, qua fausta omina et benedictio proferuntur. Ab aetate Paschalis II ipse Summus Pontifex subscribit plerumque verbis: ''Ego N. catholicae ecclesiae episcopus (eps) scripsi (ss)''.
  • Dies, mensis, annus solum sub Ioanne XIII, 968-970, usu ''christiano'', a nativitate Christi computantur. Media aetate, Beatae Mariae Virginis veneratione, etiam ''annus incarnationis'', appellatur, quatenus annus a die 25 Martii, quo Annuntiatio B. Mariae Virginis celebrabatur (nunc dicitur Annuntiatio Domini), initium sumit. Haud raro verba ''anno dominicae incarnationis'' tantum quaedam formula sunt, qua dies, mensis, annus ad tempus ''christianum'' referuntur.

In litteris encyclicis Populorum Progressio, doctrinis sociologicis et oeconomicis praeclaris, altior scientia Latinae linguae indolis manifestatur, additis quoque raris stili dotibus. Etenim verba nova creantur et ad perfectam Latinitatem aptantur: e.c.
  • accordi bilaterali o multilaterali: stipulationes inter duas vel plures partes contractae (n. 52)
  • attività dello spirito: mentis agitatio (n. 38)
  • attività nazionale: labor nationis suae (n. 24)
  • aumento demografico: incrementum natorum (n. 37)
  • civiltà mondiale: cunctorum hominum cultus civilis (n. 44)
  • collaborazione internazionale: mutua inter nationes opera (n. 78)
  • collettivizzazione: absoluta rerum communio (n. 33)
  • contratti internazionali: pactiones inter orbis terrarum populos conflatas (n. 59)
  • coscienza professionale: proprii muneris conscientia (n. 28)
  • crescita facoltativa: incrementum in hominis arbitrio (n. 16)
  • crescita fisica: corporis incrementum (n. 45)
  • crescita personale e comunitaria: singulorum hominum ac totius humani generis progressio (n. 18)
  • dinamismo del nostro tempo: citatissimus huius aetatis cursus (n. 79)
  • industrie concorrenti: operosa artificia quae inter se aemulantur (n. 69)
  • iniziativa individuale: inceptas unius cuiusvis (n. 33)
  • istituzioni culturali: instituta humano cultui provehendo (n. 40)
  • male reale: malum quod revera est (n. 31)
  • mercato comune: consociatus mercatus (n. 60)
  • misure adeguate: accommodata rei consilia (n. 37)
  • nazionalismo: propriae civitatis gloriatio (n. 62)
  • neocolonialismo: novum quoddam colonicae dicionis genus (n. 52)
  • ogni crescita è ambivalente: quaevis progressio ad utramque partem valet (n. 19)
  • organizzazioni culturali: instituta disciplinis excolendis (n. 67)
  • organizzazioni professionali: instituta artes profitentia (n. 38)
  • pianificazione arbitraria: temere praestituta rerum dispensatio (n. 33)
  • razzismo: suae stirpis cultus (n. 62)
  • realismo res ipsae ut sunt (p. 79)
  • responsabilità: officium et onus (n. 38)

Sacrae Rotae sententiae ab a.1912 editae (A.A.S.), lexico novo et italianismis uti non dubitant:
«tamquam motivum»
«versus finem»
«ante terminum stabilitum»
«in complexu»
«sit de competentia S. Rotae»
«taxative»
«non dixit vero Maria quod pater eam ad altare comitatus fuit»
«maritus eam male tractabat»
«in aliam gravem contradictionem cadit»
«notetur quod nihil dicit Helena de reluctantia Mariae», «inducunt dubium circa sinceritatem et veracitatem»
«incohaerentias»
«non-ignorantia est aliqualis rei notitia»
«ante vacantias aestivas»
«impressionem accepi»
«reddere ad normalem resistentiam»
«vir meus mihi sympathicus erat»
«prouti ex testium attestationibus luculenter resultat»
«violentae scaenae accidebant»
«in quantum recordor». D.v. S.ROMANI, Institutiones iuris canonici, Roma 1941, castigat proposita pro commissa et legislatio pro executio legum.

Lexicon ad genera non minus quam ad stilum creandum sua fruitur autonomia, ut est apud sermones coaevos.
Suscipiuntur christianismi non technici una cum vocibus postclassicis et mediaevalibus: actualitas (DS 1893) pro hoc tempus (huius temporis), haec aetas (huius aetatis), praesentia; adimpletio (C 83 c. 278, 3) pro executio, effectio, perfectio; complex (C 1983 can. 1329, 2) pro sceleris socius, particeps; conformis (Rom. 8, 29) [it. copia conforme tabula eodem exemplo]; debite (C can. 247, 2) pro convenienter, recte; dependentia (C 1983 can. 660) pro oboedientia; degradatio pro deminutio dignitatis; educativus (C 1917 can. 2230) pro emendatorius; exigentia pro necessitas, postulatio, postulatum; gubernium (Or.Eccl. 3,4) [it. 'timone della nave' (meton.) pro cura, administratio, procuratio; habitualis (C 1983 can. 696, 1) [spectans habitum] pro consuetus, creber, frequens; habitualiter (C 1983 cann. 408, 2; 1322) pro plerumque; idoneitas (Christ. Dom. 2, 31) pro habilitas, facultas: ingenium aptum; immediatus (ap.act. 23) pro proximus; impassibilis (DS 1463) pro omni perturbatione immunis; inadvertentia (C 1917 can. 2202) pro imprudentia, inconsiderantia, incuria; inauguratio pro dedicatio, initium; incorrigibilitas pro insanabile ingenium, obstinantio; insufficiens (C 1983 can. 697) pro non sufficiens, exiguus, infirmus; iuvamen (C 1983 can. 278, 2) pro auxilium, adiumentum; notificatio (C can. 692): pro denuntiatio; noviter pro nuper, proxime, recens; organizatio pro instituere, componere, apparare; participatio (Christ. Dom. 2, 30)pro studium; perenniter (C 1983 can. 251): pro perpetuo, in perpetuum / aeternum; permissive (DS 816) [non solum permissive, sed imperatorie]; personalitas (apost. act. 12)pro natura, ingenium, persona; practicus (C. CLER. dir. cat. gen. 1971 n. 119) pro ad usum pertinens; praeminentia (CLEMENS VIII quaecumque 1604) pro praestantia, excellentia; praesentare, praesentatio pro deferre, ostendere; proportionatus (DS 1341) pro aptus, aptatus, accommodatus, conveniens; realitas (DS 1902) pro fundamentalis realitas, concreta realitas; regulariter (DS 1181) pro constanter; reparatio (C 83 c. 695, 1) pro remedium, reflexio, restitutio, restauratio, compensatio, satisfactio; responsabilitas (apost. act. 1965 n. 1) pro munus, officium; specialiter (C 1983 cann. 530): pro praecipue, potissimum, maxime, praesertim, unice, proprie; speciatim (DS 1530): pro maxime, singulariter, praecipue, potissimum, praesertim; specificus (apost. act. 7): pro specifica peritia, peculiaris; subventio (C 1983 can. 668, 3) pro subsidium; sufficienter [satis]; validitas (Orient. Eccl. 33) [validitas sacramentorum] pro auctoritas; valor (C 1983 can. 491, 2): auctoritas; voluntarie (INN. XI Coel. pastor 1687) pro ex voluntate, iudicio, sponte.
Tardo-latinismi, christianismi et medievalismi semantici (alia est classica significatio): capacitas (PC 5): a concreto ad figuratum peritia, sollertia, ars, ingenium aptum, indoles, facultas; circumstantia (Ch. Dom. 23, 40; 27, 10): 'situazione', circostanza: rerum adiuncta, tempus, condicio; decisio (C 1983 c. 240,2) [actus alius est ac sententia, consilium] consilium capere/inire; discussio [examen et 'discussio' tarda aetate: MACR. somn. 1, 16 disputatio, disceptatio]; exemptio (C 83 c. 289, 2) [immunitas]; expressio (apost. act. 8) [significatio, declaratio]; functio «sacras ullas functiones»; «functionem (...) exercere»; «turismi functio» [munus, officium, ministerium, partes, vices]; instructio [it. 'insegnamento' institutio]; notorie, notorius [it. 'ben noto', 'evidente'] praeoccupatio [occupazione di un luogo sollicitudo, cura, turba, conturbatio, angustiae, angor, aegritudo]; praestatio «praestationem iuramenti» [it. 'garanzia'; 'pagamento'; praestare: 'eseguire']; processus (C 1983 c. 364) [it. 'avanzamento', 'riuscita' iuridice Medio aevo; cognitio, inquisitio]; regularis regularem observantiam perturbare [forma virgarum]; relatio «relatio educativa»; [consuetudo, usus, ratio]; unio (DS 431; 945; 1266; C 1983 can. 245, 2) [«iunctio, coniunctio, congregatio, consociatio, coagmentatio, societas, unitas, consensio, concordia»]; validus.

Italica semantica significatione ditantur (verba impropria): adaequatus (perf. car. 5) alius est ac it. 'adeguato'; [congruens]; applicatio (DS 552) [adiunctio, accessio]; si refert ad usum, ad legum oboedientiam: usus, observantia; aspiratio (apost. act. 13) [it. 'desiderio' appetitio, contentio, studium; competere (C 83 c. 47; 184,3; 221,1; 227) auctoritas competens id est legitima; comprehensio (unit. red. 3, 14: «mutuae comprehensionis») [intellegentia]; concretus[=densus, solidus] [definitus, certus]; concursus (Christ. Dom. 2, 31) [it. 'gara' = certamen]; contactus[consuetudo]; contestatio[lat. cl. = 'attestazione', 'istanza'; [impugnatio, recusatio]; cultura (unit. red. 2, 9): «cultura animi philosophia est»; «veneratio, honor hominum, deorum»; ['civiltà'= doctrina, cultus atque humanitas]; determinatus (DS 1530; C 1983 can. 560 «determinatas... functiones») [lat. cl. = 'limitato', circoscritto; 'qualche', 'alcuno' = italian]; diffusio (Christ. Dom. 2,13) [propagatio]; directio (DS 1831; C 1983 cann. 317, 4; 782, 1) [= concrete: QUINT. 3, 6, 30)], it 'guida' = moderatio, curatio, rectio, regimen; elaboratio (Chr. Dom. 2, 44) 'actus elaborandi' [it. 'opera laboriosa' = effectio, confectio]; evolutio «evolutio physica et psychica»; festivitas (or. eccl. 16,20 «festivitas Paschalis ab omnibus celebretur» [sollemne, dies sollemnis]; industria (C. CLER. dir.tur. 1969 nn. 2 «industria turistica»); [officina, fabrica, ergasterium]; offensa (DS 383) [lat. cl. aliud ac it. 'offesa']; operositas (apost. act. 2) [= 'cura eccessiva', 'eccesso di lavoro]'; [industria, navitas]; organicus (C. CLER. dir. cat. gen. 1971 n. 96 «formatio organica») aliud ac it. 'organico'; repercussio (C. CLER. dir. cat. gen. 1871 n. 1 «spirituales repercussiones») [riflessione della luce]; sequela (perf. car. 2) [non actus sequendi sed spectabat ' i seguaces', 'al seguito'; servitium (C 1917 can. 414; C 1983 can. 357, 1) [= 'i servi', 'la condizione']; «in servitium Ecclesiarum» è italianismo [administratio, opera, officium, ministerium, munus].
Modernizzazione (italianizzazione) semantica di vocaboli del latino tardo: activitas (DS 1224) gramm.= «activa verbi forma»; scholast.= agendi facultas; [actio, industria, opera]; actualiter (CL. VIII Cum ad regularem 1603) actualis = 'attivo', 'pratico'; [hoc tempore, nunc, hodie]; commissio «commissio liturgica»; «nationalis commissio» [= 'incarico']; competentia [it. = 'giusto rapporto']; [ius, iurisdictio, potestas, facultas, peritia, doctrina]; competentia= 'convenienza', 'concorso', 'simmetria'; contritio (DS 670; 897) [paenitentia]; identitas (C 1983 can. 587, 1) [natura]; indifferentia (DS 1244; 1331; «indifferentia religiosa»); ['sinonimia']; meditativus (DS 1251 «nullus meditativus veras virtutes exercet internas») [grammatic.= verba meditativa (it. 'desiderativa'): DIOM. 346, 3 et PRISC. 8, 74); originalis (INNOC. X in supremo 1653) [it. 'originario', 'primitivo', 'autentico' = archetypus]; reflexio (DS 1278) «ordinata reflexio de rebus religiosis»
Italianismi semantici cum etymologia mediaevali: assecuratio (C 83 c. 668,3) [cautio]; collaboratio (or.eccl. 24) ['gestione', 'amministrazione' = it. 'collaborare'; [auxilium, opera consociata]; criterium «criteria methodologica» ['giudizio']; [iudicandi norma/regula]; immediate (C 1983 can. 420) [philos.: sine medio, proximus]; [statim, cito, confestim]; informativus (C 1917 can. 2049; C 1983 can. 364) processus informativus [praeceptivus, informans; nuntiatorius]; praecedentia (C 83 c. 351,3) [astron.]; [antecessio, prior locus, potior dignitas]; redactio [= 'riduzione']; spiritualitas [generice = 'religiosità']; [pietas]; theoricus [it. 'speculativo']; traditionalis (or.eccl. 11) [a maioribus traditus].
Chistianismi technici: actualis (DS 410) «peccatum actuale») ['attivo', 'pratico']; reconciliatio ['accomodamento']; «qui paschale sacramentum in reconciliationis humanae foedere contulisti».
Neologismi:
cinematographeum, coincidere [congruere, exaequare]; conferentia (acroasis, auditio, disputatio; consultatio, congressio, colloquium; collatio), humanisticus (ad optimas litteras attinens; ad renovata humanitatis studia pertinens), humanizazio, initialiter (initio), initiativa, interessatus, internationalis [communis omnibus nationibus, mundanus, inter omnes gentes, ex omnibus nationibus, ominum genitum/nationum], interpersonalis [inter homines], invaliditas (auctoritas nulla - irritus - rescindere), irenismus, irreversibilis (quod in contrarium/adversum verti non potest), irritabulum (irritamentum), laxismus, materialismus, mentalitas [mens, mentis habitus], nationalis [patrius], naturalismus, naturismus, obiectivitas, offensivus, orientatio [directio]; orientativus [dirigens], perturbativus, praecedentia [prior locus, antecessio, potior dignitas], praeservativus ['osservare prima'; praeservatus = 'salvo'], procedura [ratio, formula, actio]; professionalis ['attività', 'di mestiere'] [muneris, ministerii, artis], renascentia [ad vitam reditus], reservatio [exceptio]; responsabilitas, [suscepti officii ratio; onus; officium], reticitus [silentio praeteritus], taeniola (inter mirif. 5 = 'film'), turista [peregrinator voluptuarius], unificare [in unum coactio, consociatio].
Subsequuntur documenta Dicasteriorum Romanae Curiae:

N. DEL RE, La Curia Romana. Lineamenti storico-giuridici, Roma 1952; D. GRISAR, Compendium historiae Curiae Romanae, Roma 1937. Documenta ab a. 1865 canonista P. Avanzini collegit, Acta Sanctae Sedis, ab a.1904, authentica et publica facta sunt (41 voll. cum indicibus). Pius X a.1908 Const. 'Promulgandi' (1.I.1909) Acta Apostolicae Sedis publica fecit, Legibus ad valvas basilicarum S.Petri et Ioannis in Laterano suppressis. Cf Vat Rabikauskas P., Die römische Kuriale in der päpstlichen...; Sella P., Le bolle d'oro dell'Archivio Vaticano...; Llorca B., Bulario pontificio de la Inquisicion Esp...; Baumgarten P.M., Schedario Baumgarten. Vol. 4: Bolle e br...; Giusti M., Studi sui registri di bolle papali...; Dias Odir ia., Bolle pontificie dell'Archivio generale...
Decreta, Instructiones, rescripta, acta tribunalium et commissionum, responsiones ad propositas quaestiones. In his sermo Latinus solet esse simplicior, minus elegans, iuridicus, et verba comprehendit media aetate vel nostra conficta.
Latinitas curialis utitur stilo peculiari, ex parte ab iuridico stilo Romano, ex parte autem ab Romano sermone curiali et classico derivato. Ecclesia enim in Occidente maximam potestatem, cum res publica dilaberetur, usurpavit. Urbs Roma ad fastigium regiminis universalis Ecclesiae est provecta atque adeo Curia momento perquam adaucta et in locum civilis admistrationis paene substituta. Ita officia imperio Romano moderando praeposita, ad Ecclesiam sunt translata etiam quod attinet ad sermonem, qui peculiaris modus loquendi scribendique evasit, nonnihil a communi christianorum sermone alienus. Huiusmodi stilus in epistulis et diplomatis est invenire, cum multis vocabulis technicis propriis administrationis civilis et ornatu orationis numerosae, quibus verba diligentissime eliguntur et figurae oratoriae inducuntur quam accuratissime. Pro clausulis, in syllabarum mensura innixis, adhibitae sunt variae formae cursus, qui accentibus innituntur.
Documenti formam quod spectat, abbreviatores litteras notatas [minuta] et redactionem breviatam redigebant; grossatores litteras grossas, redactas in grossam litteram, recognitas et adprobatas, amplificabant optimaque induebant forma; rescribendarius minutas dividebat, duplicabat, interdum novas faciebat; corrector litterarum apostolicarum finalem redactionem exarabat; erant quoque registratores seu scriptores registri; demum bullatores seu bullarii plumbeis sigillis muniebant. Sententiae et orationes biblicis ditantur figuris et elocutionibus.
Exempla tradebant artes dictandi, summa dictaminis (secundum Curiam Romanam, vel iuxta stilum Curiae Romanae: TH. card. DE CAPUA; GUIDO FAVA, Summa dictaminis):
Ego rogo dominationem vestram Dominationem vestram
de qua multum confido, de qua gero fiduciam pleniorem,
ut dignemini mihi adiutorium humili prece rogito incessanter
vestrum dare, ita quod in tali quod mihi vestrae liberalitatis et
causa quam habeo cum Petro, gratiae taliter dignemini subsidium
possim habere litteras impertire, quod in tali causa, vestra
a domino papa potentia faciente, litteras apostolicas
impetrare valeam et habere.

Coacervatio synonimorum e duobus, interdum e pluribus verbis, constat idem significantibus, ut est in PL., Pers. 176: ''Memini et scio et calleo et commemini''; PL., Trin. 1076: ''Salvum et servatum''; CAT., Or. fragm. 1,11: ''Scio ego atque cognovi atque intellexi atque arbitror'';''Sanus et salvus''; ''Illustris et Honorabilis Vir, salutem et prosperitatem''. In sermone sacro iam ante litteras invectas adhibetur apud Catonem (agr. 141,2): ''Prohibessis (-bueris), defendas averruncesque''; in Tabulis defixionum (CIL, XI, 182): ''Hunc ego... numen demando, devoveo, desacrifico... ut vos eum interemates, interficiates''. In sermone iuris peritorum frequentatur: ''iubeto cogito, velitis iubeatis, reddantur restituantur''. Quae coacervatio tantum inducit ad rotundam ac profluentem reddendam orationem vel ab melius dilucidandum sermonem vel numerosiorem reddendum. Notatu digna est coniunctio adiectivi (adverbii) cum locutione praepositionali, ut apud Vitruvium (5,9,7): ''Siccae et sine umore'' et Cyprianum (ad Don. 12): ''Infinita et sine terminis''.
Coacervatio synonymorum adhuc manet: Haec edicimus, statuimus, decernimus - decernentes praesentes Litteras firmas, validas atque efficaces iugiter exstare ac permanere - effectus plenos integros sortiri atque obtinere - suosque plenos atque integros effectus sortiri et obtinere; illisque ad quos spectant seu spectare potuerunt, nunc et in posterum plenissime suffragari; sicque rite iudicandum esse ac definiendum; irritumque ex nunc et inane fieri, si quidquam secus super his a quovis, auctoritate qualibet, scienter sive ignoranter attentari contigerit - iudicandum atque definiendum - irritum et inane - pacem et communionem.
Sermo profluens et numerose cadens a s.VIII in Curia Romana est restitutus, eo potissimum quod cursus Leoninus, id est Leonis PP. I proprius, coeptus est usurpari. Pandolfus in vita Gelasii II (1118-1119): ''Tunc papa - inquit - litteratissimus et facundus [=Urbanus II, monachus O.S.B.] fratrem Ioannem [=Gelasius II], virum utique sapientem ac providum sentiens, ordinavit, admovit, suumque cancellarium ex intima deliberatione constituit ut per eloquentiam sibi a Domino traditam antiqui leporis et elegantiae stilum, in sede apostolica iam paene perditum, Sancto dictante Spiritu Ioannes Dei gratia reformaret, ac Leoninum cursum lucida velocitate reduceret'' (Lib.Pont. II, 311).
Usque ad Gregorium Magnum (590-604) clausulae mensura syllabarum et accentu innixae eleganter adhibentur. Usque ad Urbanum II (1008-1099) stilus non paulum delapsus est. Usque ad aetatem humanistarum cursus in accentu est positus.
Coaeva est Latinitas scholastica, quae lingua ''technica'', ut aiunt, merito potest appellari. Dantes Aligherius scripsit Epistulas stilo Curiae Romanae, opus vero De monarchia lingua scholastica. Thomas Aquinas officium festi Corporis Domini secundum stilum Curiae Romanae composuit, opera vero philosophica ac theologica Latinitate scholastica. Bonaventura vitam S. Francisci Ass. scripsit secundum praecepta stili Curiae Romanae, in ceteris libris exarandis usus est lingua scholastica.
Sed Lingua Latina, quae media aetate fuerat quiddqam vivum, et propterea ut omnia, quae vivunt, immutationibus obnoxia, ab humanistis, qui se novam ei vim indere putabant; est revera ad perniciem adducta. Desiit tum historia linguae Latinae ut talis, coepit historia studiorum Latinitatis. Subsecutus est amplior usus sermonum vulgarium: quae ad vitam hominum pertinerent, elegantissimo illo nimisque exquisitio sermone humanistarum, qui in imitatione praeclarorum antiquitatis auctorum maxime consistebat, iam fieri non potuit nisi a perpaucis. Latinitas ergo humanistarum potissimum imitatione veterum continetur.
Qui unum Ciceronem imitandum esse defendebant, Ciceroniani appellabantur, alii, anticiceroniani nuncupati, plures auctores imitandos esse affirmabant serioris quoque aetatis. Latinitas humanistarum in Curiam Romanam penetravit. Nonnulli Summi Pontifices, ut Nicolaus V, Pius II, Leo X (recentiore aetate Leo XIII) ipsi fuerunt humanistae; Urbanus VIII hymnos Breviarii Romani, qui non essent ''apte concinneque dispositi'' ad carminis classici leges revocavit, opus ''gratum omnibus Deoque et Sanctae Ecclesiae honorificum'' (Bulla ''Divinam Psalmodiam'' 1631).
Ad optimum stilum Latinum assequendum in seminariis et scholis religiosorum (Ratio studiorum Societatis Iesu, s. XVI), veteres auctores, praesertim ethnici, discipulis erant legendi. Cursus saepe plane neglegitur, sed eo contenditur, ut in documentis pontificiis nitor splendeat sermonis mundi et elegantis, praestantium auctorum exemplis conformati.
Documentorum exaratio ternas manus exigebat: prima conscriptio, id est schedam conscribere, dictare, scribere, conscribere, breviare, imbreviare; polita transcriptio, id est in mundum recipere, in mundo scribere, scribere, describere, conscribere, grossare, ingrossare; completio seu absolutio, id est complere, absolvere, confirmare, finire, roborare.
Introductio constabat exordio seu arenga seu prooemio seu prologo et notificatione seu promulgatione, quae per adverbia itaque, etenim, ideoque, igitur, eapropter, quapropter inducebatur, vel aliis formulis: Notum sit omnibus, Noverint universi, Pateat omnibus, Constat.
Corpus documenti continebat partem expositivam seu narrationem facti et dispositivam seu dispositionem.
Clausula duplex esse potest: sanctio vel corroboratio.
Salutatio ''salutem et apostolicam benedictionem'' initio s.VI, s.XI communis evasit. In privilegiis verba ponuntur: ''ad perpetuam (aeternam) rei memoriam''.
Subscriptio efficitur formula, qua fausta omina et benedictio proferuntur.
Ab aetate Paschalis II ipse Summus Pontifex subscribit plerumque verbis: ''Ego N. catholicae ecclesiae episcopus (eps) scripsi (ss)''.
Dies, mensis, annus solum sub Ioanne XIII, 968-970, usu ''christiano'', a nativitate Christi computantur. Media aetate, Beatae Mariae Virginis veneratione, etiam ''annus incarnationis'', appellatur, quatenus annus a die 25 Martii, quo Annuntiatio B. Mariae Virginis celebrabatur (nunc dicitur Annuntiatio Domini), initium sumit. Haud raro verba ''anno dominicae incarnationis'' tantum quaedam formula sunt, qua dies, mensis, annus ad tempus ''christianum'' referuntur.
In litteris encyclicis Populorum Progressio, doctrinis sociologicis et oeconomicis praeclaris, altior scientia Latinae linguae indolis manifestatur, additis quoque raris stili dotibus.
Etenim verba nova creantur et ad perfectam Latinitatem aptantur: e.c.
accordi bilaterali o multilaterali stipulationes inter duas vel plures partes contractae (n. 52);
attivita dello spirito mentis agitatio (n. 38);
attivita nazionale labor nationis suae (n. 24);
aumento demografico incrementum natorum (n. 37);
civilta mondiale cunctorum hominum cultus civilis (n. 44);
collaborazione internazionale mutua inter nationes opera (n. 78);
collettivizzazione absoluta rerum communio (n. 33);
contratti internazionali pactiones inter orbis terrarum populos conflatas (n. 59);
coscienza professionale proprii muneris conscientia (n. 28);
crescita facoltativa incrementum in hominis arbitrio (n. 16);
crescita fisica corporis incrementum (n. 45);
crescita personale e comunitaria singulorum hominum ac totius humani generis progressio (n. 18);
dinamismo del nostro tempo citatissimus huius aetatis cursus (n. 79);
industrie concorrenti operosa artificia quae inter se aemulantur (n. 69);
iniziativa individuale inceptas unius cuiusvis (n. 33);
istituzioni culturali instituta humano cultui provehendo (n. 40);
male reale malum quod revera est (n. 31);
mercato comune consociatus mercatus (n. 60);
misure adeguate accommodata rei consilia (n. 37);
nazionalismo propriae civitatis gloriatio (n. 62);
neocolonialismo novum quoddam colonicae dicionis genus (n. 52);
ogni crescita è ambivalente quaevis progressio ad utramque partem valet (n. 19);
organizzazioni culturali instituta disciplinis excolendis (n. 67);
organizzazioni professionali instituta artes profitentia (n. 38);
pianificazione arbitraria temere praestituta rerum dispensatio (n. 33);
razzismo suae stirpis cultus (n. 62);
responsabilita officium et onus (n. 38).
realismo res ipsae ut sunt (p. 79);

4. LA PROSA D'ARTE DELLA CANCELLERIA APOSTOLICA.
PAPA ORMISDA AL VESCOVO POSSESSORE
[Atti del Convegno su papa Ormisda (514-523), Frosinone 1993]
Di Possessore sappiamo che era un vescovo africano scampato a Costantinopoli e preso di mira da monaci sciti e da teologi bizantini per sapere i limiti dell'ortodossia di Fausto di Riez sul problema della grazia, sotteso a quello delle due nature di Cristo. Il suo De gratia in due libri era su un piano equidistante dai pelagiani e dai predestinazionisti. Il peccato di Adamo ha ferito la natura umana ma non ha tolto la liberta dell'uomo.
Nella lettera Ormisda incomincia con una sentenza a carattere universale:
Uti rationi congruit ut consulant ambigentes ditrocheo e cursus velox
ita par est respondere consultos. cretico-trocheo e cursus planus
''Come è giusto nelle incertezze chiedere l'altrui consiglio così è doveroso, per chi interrogato, rispondere subito''.

La sentenza, gia di per se rimarchevole, è resa ancor più incisiva con un parallelismo sintetico. Nella scuola di retorica, come si insegnava l'esercizio dello sviluppo delle immagini, così lo sviluppo delle sentenze. Segue naturale l'altra sentenza:
Ipse impellit in errorem
qui non istruit ignorantem. (constructio bimembris in clausola dispondaica e c.v.).
''Chi non istruisce l'ignorante si fa complice del suo errore''.
Volendo avvicinarsi di più all'argomento, non trova altra via che procedere sempre per sententias. «Per chi professa ed ama la religione nulla c'è di meglio che la ricerca del vero; e, se è titubante sul percorso, chieda la via da seguire». Ormisda trova nella lettera di Possessore fervore di fede e turbamento e con citazioni bibliche e sentenze filosofiche prega Possessore di sopportare con pazienza l'azione molesta dei monaci e il loro pessimo carattere.
Quando corda male sibi credula veritatis ditrocheo e cursus velox
obtemperant institutis ditrocheo e c. v.
Quando induit oboedientiae humilitatem opinionibus suis vallata superbia dicretico e cursus tardus
Quando acquiescunt paci contentionum studiis adsueti ditrocheo e cursus velox
sola certamina amantes de religione captare et mandata neglegere cretico trochaica e cursus tardus
nunquam apud eos caritas novo commendata praeceptocretico trochaica e cursus planus
nunquam pax dominico relicta discessu cretico trochaica e cursus planus
una pertinacis cura propositi rationi velle imperare non cedere.dicretico e cursus tardus

«Quando smetteranno la superbia delle loro opinioni per abbracciare la umilta e l'obbedienza! Quando cercheranno la pace e non la discordia che loro deriva dall'abitudine alle contese! Dispregiatori dell'autorita dei padri sono avidi delle novita ritenendo solo retta via quello che passa per la loro testa. Uno solo è il loro intento: velle imperare, non cedere».
''Gonfi di superbia, vorrebbero che l'Oriente e l'Occidente fossero loro sottomessi, ritenendo sacrileghi quelli che rimangono fedeli alla tradizione dei padri.
Capaci di delitti spargono velenose calunnie e, istigando sedizioni e rivolte, sollevano odi contro tutto il corpo della Chiesa. Invece dell'ubbidienza, che dovrebbe essere il primo ornamento della disciplina monastica, con l'invidia si ostinano a coltivare la superbia».
Non illos potuimus monitis
non mansuetudine
non auctoritate comprimere [constructio trimembris in dicretico e cursus tardus].
Non solo le Sacre Scritture ma anche i concili costituiscono la fede cristiana:
Christiana fides canonicis libris in synodalibus disciplinis [ditrocheo e cursus velox]
et patrum regularibus constitutis stabili tramite limitatur. [ditrocheo e cursus velox]
San Paolo che dice: «Esaminate tutto e ritenete solo quello che è buono» (1Ts 15, 21). Un pittore per dipingere un cavallo si servì di un asino come modello, perché il cavallo da ritrarre nulla doveva avere dell'asino. Con questa catacresi voleva significare che certi libri si leggono per evitare gli errori. Ma chi vuole approfondire il problema del libero arbitrio e della grazia, occorre che studi sant'Agostino, in particolare i libri inviati a Ilario e Prospero di Aquitania:
De arbitrio tamen libero et gratia Dei quid Romana hoc est
catholica sequatur et servet ecclesia [dicretico e cursus tardus]
licet et in variis libris beati Augustini et maxime ad Hilarium
et Prosperum possit agnosci [cretico trocheo e cursus planus].
Proprio per rispondere alle domande poste da Ilario e Prospero, Agostino scrisse il De praedestinatione sanctorum e il De dono perseverantiae. Sono le due opere che con il De gratia et libero arbitrio e il De correptione et gratia definiscono il pensiero agostiniano. Né è da dimenticare l'opera anonima De induratione cordis Faraonis che insegna la necessità della grazia per pervenire alla salvezza.
Interessante è l'uso della prosa d'arte che dà rilievo ai contenuti di Ormisda. Nella prosa della cancelleria pontificia bisogna saper distinguere le espressioni comuni da quelle pertinenti all'argomento.
Egli ricorre all'euritmia degli accenti, all'alternarsi delle sillabe lunghe e brevi, alle figure di suono e nella compositio verborum, sceglie la metafora nelle sue diverse gradazioni. Per colpire l'obiettivo, si mira alla catacresi sopra ricordata del pittore che, volendo dipingere il cavallo, preende a modello un asino, perché il cavallo da ritrarre non avesse nulla dell'asino.
La prosa è altrettanto artistica nella espressione chiara dei sentimenti, nell'uso delle sentenze a carattere universale, nel descrivere personaggi e avvenimenti, nella etopeia dei monaci sciti descritti nella lenta polemica corrosiva che svolgono, coltivando la superbia e non la virtù. Il Pontefice invita a leggere Agostino, Ilario e Prospero d'Aquitania, gli apostoli e gli archivi ecclesiastici.
La lettera è scritta in una prosa d'arte che avverte sia il ritmo degli accenti che della quantità. Intento dell'estensore è di far coincidere l'uno con l'altro in modo da renderla tutta armoniosa, accostando parole (compositio: termine rimasto nel linguaggio musicale) e ritmo. Oggi leggiamo mentalmente, gli antichi leggevano secondo un ritmo che accompagnava l'ordine stesso delle parole.


ERASMUS (Il Ciceroniano o dello stile migliore, Brescia 1965) concivem Christophe de Longueil, latinistam praeclarum, in Oratione ad Lutherianos, quaerentibus Bembo et Leone X, hortatur ut ecclesiasticum lexicum a saeculis adhibitum refellat restituatque classicum: non igitur e.c. 'indulgentia' sed 'manium expiatio'. Idem d.v. Bembo, ciceronianismi integri sectator, in brevibus pontificis a.1513-1519 sub Leone X, ab Erasmo increpatur: ''Ubi tandem ventum ad errorum capita recensenda, subobscurus est et vix ab illis intelligitur qui Lutheri dogmata tenent.
Atqui hic res summam orationis perspicuitatem desiderabat, si uoluisset esse ciceronianus. Iam ex ipsa rerum propositione non difficile fuerit coniectare qualis futurus fuerit in refellendis dogmatibus aduersarii, suisque confirmandis. Sedulo quidem uitat uoces nostrae religionis, nunquam usurpans 'fidei' uocabulum, sed in eius locum substituens 'persuasionem', aliaque permulta quae prius attigimus, semel tamen atque iterum utitur nomine 'christiani', per imprudentiam opinor. Nam ea dictio nusquam extat in libris Marci Tullii».
Etenim incolas vici Recanatensis lignum offere optimum hortatur ne «tum nos, tum etiam deam ipsam (...) lusisse» viderentur; Francogallicum regem Franciscum I «per deos atque homines excitate» contra Turcos declarat. Ne loquamur de«tonitruis Vaticani» (BACCI, Col lat. a serv. di quattro Papi, p. 23).
Quidam item Philippus increpat eos, ''qui, omni prophanorum contempta elegantia, 'ecclesiastice', ut ipsi aiunt, scribi dicunt oportere''. Eius sententia nullus ibi invenitur purus sermo, nulla numeri ratio, sed tertio quoque verbo 'filialis' oboedientia, paternus 'zelus'; quod ''si sacris e libris verba utcumque inferciant, et sensus quosdam afferant mutilos atque hiantes'', ea ob causam germanos se esse scriptores ecclesiasticos autumant, atque in hac ecclesiastici stili quasi latebra eorum delitescit inscitia (De clar. Pont. epist. script. pp. 43-44).
Idem tamen addit: «Valde peccatum est ab iis, qui veterum Latinorum verba ita cupide atque intemperanter amplexi sunt, ut alia omnia fastidirent, atque illa etiam quae aut necessitas asciverat, aut religio consecraverat» (ibid. p. 41).

Lexicon ad genera non minus quam ad stilum creandum sua fruitur autonomia, ut est apud sermones coaevos. Suscipiuntur christianismi non technici una cum vocibus postclassicis et mediaevalibus:

Chistianismi technici
actualis (DS 410) «peccatum actuale») ['attivo', 'pratico']
actualitas (DS 1893) pro hoc tempus (huius temporis), haec aetas (huius aetatis), praesentia
adimpletio (C 83 c. 278, 3) pro executio, effectio, perfectio
complex (C 1983 can. 1329, 2) pro sceleris socius, particeps
conformis (Rom. 8, 29) [it. copia conforme = tabula eodem exemplo]
debite (C can. 247, 2) pro convenienter, recte
degradatio pro deminutio dignitatis
dependentia (C 1983 can. 660) pro oboedientia
educativus (C 1917 can. 2230) pro emendatorius
exigentia pro necessitas, postulatio, postulatum
gubernium (Or.Eccl. 3,4) [= it. 'timone della nave' (meton.) pro cura, administratio, procuratio
habitualis (C 1983 can. 696, 1) [spectans habitum] pro consuetus, creber, frequens
habitualiter (C 1983 cann. 408, 2; 1322) pro plerumque
idoneitas (Christ. Dom. 2, 31) pro habilitas, facultas: ingenium aptum
immediatus (ap.act. 23) pro proximus
impassibilis (DS 1463) pro omni perturbatione immunis
inadvertentia (C 1917 can. 2202) pro imprudentia, inconsiderantia, incuria
inauguratio pro dedicatio, initium
incorrigibilitas pro insanabile ingenium, obstinantio
insufficiens (C 1983 can. 697) pro non sufficiens, exiguus, infirmus
iuvamen (C 1983 can. 278, 2) pro auxilium, adiumentum
notificatio (C can. 692): pro denuntiatio
noviter pro nuper, proxime, recens
organizatio pro instituere, componere, apparare
participatio (Christ. Dom. 2, 30) pro studium
perenniter (C 1983 can. 251): pro perpetuo, in perpetuum / aeternum
permissive (DS 816) [non solum permissive, sed imperatorie]
personalitas (apost. act. 12) pro natura, ingenium, persona
practicus (C. CLER. dir. cat. gen. 1971 n. 119) pro ad usum pertinens
praeminentia (CLEMENS VIII quaecumque 1604) pro praestantia, excellentia
praesentare, praesentatio pro deferre, ostendere
proportionatus (DS 1341) pro aptus, aptatus, accommodatus, conveniens
realitas (DS 1902) pro fundamentalis realitas, concreta realitas
reconciliatio ['accomodamento']; «qui paschale sacramentum in reconciliationis humanae foedere contulisti»
regulariter (DS 1181) pro constanter
reparatio (C 83 c. 695, 1) pro remedium, reflexio, restitutio, restauratio, compensatio, satisfactio
responsabilitas (apost. act. 1965 n. 1) pro munus, officium
specialiter (C 1983 can. 530): pro praecipue, potissimum, maxime, praesertim, unice, proprie
speciatim (DS 1530): pro maxime, singulariter, praecipue, potissimum, praesertim
specificus (apost. act. 7): pro specifica peritia, peculiaris
subventio (C 1983 can. 668, 3) pro subsidium
sufficienter [satis]
validitas (Orient. Eccl. 33) [validitas sacramentorum] pro auctoritas
valor (C 1983 can. 491, 2): auctoritas
voluntarie (INN. XI Coel. pastor 1687) pro ex voluntate, iudicio, sponte.

Tardo-latinismi, christianismi et medievalismi semantici (alia est classica significatio): capacitas (PC 5): a concreto ad figuratum peritia, sollertia, ars, ingenium aptum, indoles, facultas; circumstantia (Ch. Dom. 23, 40; 27, 10): 'situazione', 'circostanza: rerum adiuncta, tempus, condicio
decisio (C 1983 c. 240,2) [actus alius est ac sententia, consilium] consilium capere / inire
discussio [examen et 'discussio' tarda aetate: MACR. somn. 1, 16 = disputatio, disceptatio]
exemptio (C 83 c. 289, 2) [immunitas]
expressio (apost. act. 8)[significatio, declaratio]
functio «sacras ullas functiones», «functionem (...) exercere»; «turismi functio» [munus, officium, ministerium, partes, vices]
instructio [it. 'insegnamento' = institutio]
notorie, notorius [it. 'ben noto', 'evidente']
praeoccupatio [occupazione di un luogo = sollicitudo, cura, turba, conturbatio, angustiae, angor, aegritudo]; praestatio «praestationem iuramenti» [it. 'garanzia'; 'pagamento'; praestare: 'eseguire']
processus (C 1983 c. 364) [it. 'avanzamento', 'riuscita' = iuridice Medio aevo; cognitio, inquisitio]
regularis regularem observantiam perturbare [forma virgarum]
relatio «relatio educativa»; [consuetudo, usus, ratio]
unio (DS 431; 945; 1266; C 1983 can. 245, 2) [«iunctio, coniunctio, congregatio, consociatio, coagmentatio, societas, unitas, consensio, concordia»]
validus

Italica semantica significatione ditantur (verba impropria)
adaequatus (perf. car. 5) alius est ac it. 'adeguato'; [congruens]
applicatio (DS 552) [adiunctio, accessio]; si refert ad usum, ad legum oboedientiam: usus, observantia
aspiratio (apost. act. 13) [it. 'desiderio' = appetitio, contentio, studium
competere (C 83 c. 47; 184,3; 221,1; 227) auctoritas competens id est legitima
comprehensio (unit. red. 3, 14: «mutuae comprehensionis») [intellegentia]
concretus[=densus, solidus] [definitus, certus]
concursus (Christ. Dom. 2, 31) [it. 'gara' = certamen];
contactus[consuetudo];
contestatio[lat. cl. = 'attestazione', 'istanza'; [impugnatio, recusatio];
cultura (unit. red. 2, 9): «cultura animi philosophia est»; «veneratio, honor hominum, deorum»; ['civilta'= doctrina, cultus atque humanitas];
determinatus (DS 1530; C 1983 can. 560 «determinatas... functiones») [lat. cl. = 'limitato', circoscritto; 'qualche', 'alcuno' = italian];
diffusio (Christ. Dom. 2,13) [propagatio]
directio (DS 1831; C 1983 cann. 317, 4; 782, 1) [= concrete: QUINT. 3, 6, 30)], it 'guida' = moderatio, curatio, rectio, regimen
elaboratio (Chr. Dom. 2, 44) 'actus elaborandi' [it. 'opera laboriosa' = effectio, confectio];
evolutio «evolutio physica et psychica»
festivitas (or. eccl. 16,20 «festivitas Paschalis ab omnibus celebretur» [sollemne, dies sollemnis]; industria (C. CLER. dir.tur. 1969 nn. 2 «industria turistica»); [officina, fabrica, ergasterium]
offensa (DS 383) [lat. cl. aliud ac it. 'offesa']
operositas (apost. act. 2) [= 'cura eccessiva', 'eccesso di lavoro]'; [industria, navitas]
organicus (C. CLER. dir. cat. gen. 1971 n. 96 «formatio organica») aliud ac it. 'organico'
repercussio (C. CLER. dir. cat. gen. 1871 n. 1 «spirituales repercussiones») [riflessione della luce];
sequela (perf. car. 2) [non actus sequendi sed spectabat ' i seguaces', 'al seguito'
servitium (C 1917 can. 414; C 1983 can. 357, 1) [= 'i servi', 'la condizione']; «in servitium Ecclesiarum» è italianismo [administratio, opera, officium, ministerium, munus]

Modernizzazione (italianizzazione) semantica di vocaboli del latino tardo
activitas (DS 1224) gramm.= «activa verbi forma»; scholast.= agendi facultas; [actio, industria, opera]; actualiter (CL. VIII Cum ad regularem 1603) actualis = 'attivo', 'pratico'; [hoc tempore, nunc, hodie]
commissio «commissio liturgica»; «nationalis commissio» [= 'incarico']; competentia [it. = 'giusto rapporto']; [ius, iurisdictio, potestas, facultas, peritia, doctrina]; competentia= 'convenienza', 'concorso', 'simmetria'; contritio (DS 670; 897) [paenitentia]; identitas (C 1983 can. 587, 1) [natura]
indifferentia (DS 1244; 1331; «indifferentia religiosa»); ['sinonimia']
meditativus (DS 1251 «nullus meditativus veras virtutes exercet internas») [grammatic.= verba meditativa (it. 'desiderativa'): DIOM. 346, 3 et PRISC. 8, 74)
originalis (INNOC. X in supremo 1653) [it. 'originario', 'primitivo', 'autentico' = archetypus]
reflexio (DS 1278) «ordinata reflexio de rebus religiosis»

Italianismi semantici cum etymologia mediaevali: assecuratio (C 83 c. 668,3) [cautio]; collaboratio (or.eccl. 24) ['gestione', 'amministrazione' = it. 'collaborare'; [auxilium, opera consociata];
criterium «criteria methodologica» ['giudizio']; [iudicandi norma/regula]
immediate (C 1983 can. 420) [philos.: sine medio, proximus]; [statim, cito, confestim]
informativus (C 1917 can. 2049; C 1983 can. 364) processus informativus [praeceptivus, informans; nuntiatorius]
praecedentia (C 83 c. 351,3) [astron.]; [antecessio, prior locus, potior dignitas]; redactio [= 'riduzione']
spiritualitas [generice = 'religiosita']; [pietas]
theoricus [it. 'speculativo']
traditionalis (or.eccl. 11) [a maioribus traditus].

Neologismi
cinematographeum
coincidere [congruere, exaequare]
conferentia (acroasis, auditio, disputatio; consultatio, congressio, colloquium; collatio)
humanisticus (ad optimas litteras attinens; ad renovata humanitatis studia pertinens)
humanizazio
initialiter (initio)
initiativa
interessatus
internationalis [communis omnibus nationibus, mundanus, inter omnes gentes, ex omnibus nationibus, ominum gentium / nationum]
interpersonalis [inter homines]
invaliditas (auctoritas nulla - irritus - rescindere)
irenismus
irreversibilis (quod in contrarium / adversum verti non potest)
irritabulum (irritamentum), laxismus, materialismus, mentalitas [mens, mentis habitus], nationalis [patrius], naturalismus, naturismus, obiectivitas
offensivus
orientatio [directio]
orientativus [dirigens]
perturbativus
praecedentia [prior locus, antecessio, potior dignitas]
praeservativus ['osservare prima'; praeservatus = 'salvo']
procedura [ratio, formula, actio]
professionalis ['attivita', 'di mestiere'] [muneris, ministerii, artis]
renascentia [ad vitam reditus]
reservatio [exceptio]
responsabilitas [suscepti officii ratio; onus; officium]
reticitus [silentio praeteritus]
taeniola (inter mirif. 5 = 'film')
turista [peregrinator voluptuarius]
unificare [in unum coactio, consociatio].

III - LATINITAS CURIALIS VULGATA
'Hanc itaque scholam Dominicam - addit Isidorus - legere convenit quia scientia recte loquendi et scribendi ratio in ipsa consistit. Quomodo quis vim vocis articulatae seu litterarum et syllabarum potestatem cognoscit si non prius per eam id didicit?Aut quomodo pedum accentum et positurarum discretionem scit si non per hanc disciplinam eius scientiam ante percepit? Aut quomodo partium orationis iura schematum decorem troporum virtutem etymologiarum rationem et orthographiae rectitudinem novit si non grammaticam artem ante sibi notam facit? Inculpabiliter imo laudabiliter hanc artem discitquisquis in ea non inanem pugnam verborum facere diligit sed recte locutionis scientiam et scribendi peritiam appetit' (Isid., Etym. I).


INCIPIUNT CANONES DOMNI ABBONIS ABBATIS, ET REGIS HUGONIS, ET ROBERTI FILII EiUS FRANCORUM REGIS,
Excerpti de aliis canonibus.

PRAEFATIO.
Dominis meis gloriosissimis, Francorum regibus, HUGONI, filioque ROTBERTO speciem gerenti dignam imperio, humilis Floriacensium rector ABO, perpetuae salutis munus in Christo.
Postquam divina providente clementia regni fastigium suscepistis, ad probationis emolumentum multa infortunia, occulto sed non iniusto Dei iudicio, perpessi estis. Nec id ab externis gentibus, sed a regni primoribus (De his primoribus, qui Rotberto regnum ineunti infesti fuere, agit Glaber Rodulfus in Historiarum lib. III, cap. 2], ut vestri imperii primordia fermentarentur. Sed quia de omnibus vos eripuit omnipotens Dominus, recordamini bonitatis et pietatis Dei, recordamini praedecessorum vestrorum, bonorum regum; recordamini iudiciorum iustorum, ac semper habetote in animo parcere subiectis et debellare superbos. Certe, serenissimi domini, quia vos in nostrum ordinem benevolos comperi, capitula inferius scripta ex canonum legumve libris, partim meis, partim aliorum sententiis uno tenore digessi; et vestro nomini consecrans, postquam contra aemulos Apologetico usus sum (Istius Apologetici fragmenta refert Aimoinus in c. 8 et 9 de Abonis Vita, et Baronius initio XI tomi Annalium. In hoc opere purgat se auctor ab aemulorum calumniis, qui etiam eius vitae insidiabantur; ipsumque opus nuncupavit Hugoni et Rotberto regibus, quos ad haereticam pravitatem, maxime Simoniam, e regno suo propellendam cohortatur. «Ad ultimum, inquit Aimoinus, sua non ignorans multis displicere scripta, regibus sese commendat, praecipue domno Rotberto, quem scientem litterarum ac idcirco diligentem fore noverat studiosorum, scribens in haec verba: «Praeterea dominos meos cum familiariter alloquens bona sua deo, multorum animos, scio, contra me concito, iuxta illud Comici: Obsequium amicos, veritas odium parit.
De quorum animositate non multum moveor, dulce decus meum, Rotberte, quem atavis regibus editum divina pietas perduxit ad regni fastigium,» etc. Ubi Abo Horatium imitatus, Rotbertum atavis editum regibus praedicat: quod Glaber Rodulfus explicat in lib. I cap. 2, et sequentibus, ac initio lib. II fusius V. Cl. Hadrianus Valesius in notis ad Carmen Adalberonis episcopi. Laudunensis. Ad haec Carolus, cognomento Simplex, in litteris Uticensi monasterio concessis, Hugonem comitem, qui Rotberti avus fuit, consanguineum suum vocat. Caeterum etsi Rotberto regi tantopere acceptus erat Abo, eum tamen ob illicitam cum Berta copulam increpare non dubitavit, testante Helgado monacho in libro de Vita Rotberti; nec ea libertas piissimi principis animum ad iracundiam, sed ad poenitentiam provocavit], uno tomo breviter collecta explicui. In quibus et vestri ministerii summam expressi; et quanter vobis fidem servare debeant optimates regni non tacui. Ad defensionem quoque monastici ordinis plura congessi: qui monachorum senatum semper salvum esse et volo (Monachorum senatum salvum esse volo. Hinc traducendi vexandique Abonis materiam arripuere coniurati monachorum eius temporis osores, uti Abo ipse in Apologetico conqueritur apud Aimoinum. «Corrodit me, inquit, canino dente aemulorum supplantatrix calliditas, circumlatrat adversariorum frequens acerbitas, nec aliud contra me immurmurant nisi quod monachorum senatum salvum esse velim. Nostrae reipublicae augmentum quaesivi, ac cavillationi insidiantium auctoritate qua valui contradixi. Nec abscondi omnino misericordiam et veritatem a consilio multo. Pro huiusmodi malis meo insidiantur sanguini, me succenturiatis insequuntur odiis, adeo ut nec regia maiestas eos deterreat quin me clanculum trucident, si eis locus tempusve arrideat.» Rem facto probat Aimoini liber de Abonis Vita, cap. 8.] et volui, quorum etiam vos piissimi defensores et advocati estis (Quanto studio in S. Benedictum eiusque ordinem affectus fuerit Hugo, Rotberti pater, testatur Helgaldus monachus, qui morientis Hugonis extrema ad Rotbertum filium verba refert, «specialiter inculcantis, ut nullo pacto ducem omnium Patrem Benedictum a se divelli pateretur.» Propensam hanc in S. Benedictum voluntatem testatus est Hugo, cum non solum pleraque monasteria, pridem a saecularibus occupata canonicis, restituit monachis, sed etiam liberam eligendorum abbatum potestatem. Hugonis studium imitatus est Rotbertus, qui «Patri Benedicto et suis semper totis adhaesit praecordiis», inquit Helgaldus, adeo ut Adalbero Laudunensis episcopus, poetica usus licentia, id regi exprobraverit...]. Unde simul cum monachis vestri Abonis miseremini, ut det vobis Deus suam invenire misericordiam hic et in perpetuum cum regibus sanctis. Valete.

CAPITULA
I. De honore ecclesiarum vel monasteriorum.
II. De defensoribus ecclesiarum.
III. De ministerio regis.
IV. De fidelitate regis.
Ecclesia quae est templum Dei vivi, quo honore habenda sit, testatur ipse Dominus in Evangelio quo dicit Petro: «Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam» (Matth. XVI, 18). Quia igitur ipsa est oratorium, de quo beatus Pater Benedictus dicit (Reg. cap. 52): «Oratorium hoc sit quod dicitur, nec ibi quidquam aliud agatur aut condatur», providendum est ne, cui Christus fundamentum est, in usus saecularium transferatur propter rapinas suarum rerum, quia perhibentur Christiani intus vel foris violentiam ingerere atriis domus Dei. Unde Theodosius et Valentinianus Augusti, libro nono legum, capitulo 34, Antiocho praeposito (Cod. Theod., lib. IX, tit. 45): «Pateant, inquiunt, summi Dei templa timentibus, nec sola altaria et oratorium templi circumiectum, quae ecclesias quadripartito intrinsecus parietum septu concludit, ad tuitionem confugientium sancimus esse proposita, sed usque ad extremas fores ecclesiae, quas oratum gestiens populus primas ingreditur, confugientibus aram salutis esse praecipimus; et aditum pariter templi, quem parietum descripsimus cinctu. Et post loca publica, ianuas primas ecclesiae quidquid fuerit interiacens, sive in cellulis, sive in domibus, hortulis et balneis, areis atque porticibus, confugas interioris templi vice tueatur. Nec in extrahendo eos conetur quisquam sacrilegas manus immittere, neque ausus sit, cum discrimen suum videat, ad expendendam opem ipsi quoque confugiant. Hanc autem spatii latitudinem ideo indulgemus, ne in ipso Dei templo et sacrosanctis altaribus confugientium quemquam mane vel vespere cubare vel pernoctare liceat, ipsis hoc clericis religionis causa vetantibus».
INTERPRETATIO. Ecclesiae sunt loca Deo dicata, et ideo reos, qui ibidem compulsi timore confugerint, ita tueantur ut nullus locis sanctis ad direptionem rerum vim aut manus afferre praesumat; sed quidquid spatii vel in porticibus, vel in areis ad ecclesiam adiacentibus pertinet, velut interiora templi praecipimus custodiri, ut reos timoris necessitas non constringat circa altaria manere, et loca venerabilia polluantur. Sane si qui ad sancta loca confugerint, arma, si qua secum portaverint, mox deponant, nec se aestiment magis armorum praesidio quam sanctorum locorum veneratione defendi. Quod si deponere arma noluerint, et sacerdoti vel clericis non crediderint, sciant se armatorum viribus pertrahendos. Si vero aliquis extrahere de locis sanctis quemlibet reum quacunque ratione tentaverit, capitali supplicio esse damnandum.

Regula S. Benedicti txt

Regula S. Benedicti II pars (cc. 18-46) HTML

Regula S. Benedicti

Scripta S. Francisci Assisiensis

Opuscula S. Francisci

Regulae s. Francisci

Constitutiones Capellae Pontificiae

Regula Monasterii Sexenensis

HOME PAGE


Scrivi


LAROSA
Home Page